زاهد

[هِ] (ع ص، اِ) آنکه چیزی را ترک گوید و از آن اعراض کند (از اقرب الموارد ||) آنکه دنیا را برای آخرت ترک کند (المنجد) آنکه خواهش و رغبت دنیا ندارد و از مال و جاه و ناموس تعلق نگیرد (لطائف اللغات) (ناظم الاطباء) (غیاث اللغات) (آنندراج) در اصطلاح سالکان، زاهد، آن را گویند که دائم متوجه آخرت باشد و از راحت و لذت دنیا احتراز کند و خور و خواب بر خود حرام گرداند مگر بضرورت و دائم دل نرم و چشم تر باشد، یک ساعت از ورد و عبادت خالی نباشد (کشف اللغات) ناسک (عابد) (القاموس العصری عربی انگلیسی) پارسا دیندار خداترس و پاکدامن گوشه نشین مرتاض (ناظم الاطباء) پارسا که تارک خواهشهای( 1) دنیوی است و مشغول عبادت خدا (فرهنگ نظام) عابد : دی زاهد دین بودم سجاده نشین بودم ز ارباب یقین بودم، سردفتر دانائیعطار بدو گفتا شنیدم ماجرایی که میگوید زنی زاهد دعاییعطار || و برخی میان زاهد و عابد و عارف فرق گذاشته اند چنانکه در ترجمهء اشارات آمده است: معرض از متاع دنیا و خوشیهای آن، او را زاهد خوانند و آن کس را که مواظب باشد بر اقامت نفل عبادت از نماز و روزه، او را عابد خوانند و آن کس را که فکر خود صرف کرده باشد بقدس جبروت و همیشه متوقع شروق نور حق بود اندر سر خود، او را عارف خوانند و این احوال که برشمردیم بود که بعضی با بعضی مترکب شود (ترجمهء اشارات و تنبیهات ص 247 ) و در همان کتاب آمده است: زهد بنزدیک غیرعارف معاملتی است گوئی زاهد متاع دنیا بمتاع آخرت دهد (ترجمهء اشارات و تنبیهات ص 227 ) زاهد بنزدیک عارف آنکه پاک و منزه است از هرچه سر وی را مشغول کند از حق [ و تکبر ورزد ] بر همه چیزها که جز از حق است (ترجمهء اشارات و تنبیهات ص 248 ) اگر چه زاهدی باشد گرامی چو فرزند آیدت، رندی تمامی عطار (الهی نامه) و عارفان و شاعران متصوف گروهی از زاهدان ریاکار و متظاهر را پیوسته نکوهش میکردند و زهد خشک و ریائی را نوعی شیادی و فرومایگی میشمردند بویژه که زاهدان خشک اغلب به رنج و آزار و تکفیر عارفان و متصوفان میپرداختند و از راه عوام فریبی حقیقت را فدای اغراض پلید خویش میساختند از این رو در اشعار شاعران متصوف و بویژه حافظ شیرازی حملات سخت بزهاد شده و زاهد و شیخ را که با طریقت تصوف مخالف بودند بسی نکوهش کرده اند و آنان را متظاهر به دین، شیاد، ریاکار، اهل روی و ریا، زاهد ریایی و زاهد خشک خوانده اند: تا زاهد عمر و بک و زیدی اخلاص طلب مکن که شیدی سعدی (گلستان) و هم در اصطلاح شعرای متصوف، زاهدان را پابند بظواهر دین و بیخبر از لطائف و روحیات آن، خشک، متعصب، جاهل متنسک نیز خطاب کرده اند: باش با عشاق چون گل در جوانی پیردل چند از این زهاد همچون سرو در پیری جوان خاقانی و رجوع به زاهد خشک، زاهد خنک و زاهد ساحلی شود || تنگ خو (منتهی الارب) (اقرب الموارد) (ناظم الاطباء) و او را زهید نیز گویند (اقرب الموارد) (تاج العروس ||) لئیم لحیانی آرد : یا دبل مابت بلیلی هاجدا ولا عدوت الرکعتین ساجدا مخافه ان تنفدی المزاودا و تغبقی بعدی غبوقاً باردا و تسألی القرض لئیماً زاهدا (تاج العروس) ( 1) - در متن خواهشات است.