زاویه

[یَ / یِ] (ع اِ) کنج و بیغوله (منتهی الارب) (آنندراج) کنج و گوشه (فرهنگ نظام) (ناظم الاطباء) در لغت بمعنی رکن است (کشاف اصطلاحات الفنون ج 1 ص 623 ||) رکن خانه( 1) و از این معنی مأخوذ است (اقرب الموارد) زاویهء خانه رکن آن است زیرا گوئی یک قسمت از خانه را فراهم آورده است (تاج العروس) رکن خانه (ناظم الاطباء) بیغوله (تاج الاسامی||) گوشهء خرد چشم (مؤید الفضلاء) گوشهء چشم (لطائف اللغه ||) کرانه (منتهی الارب) (آنندراج) (فرهنگ نظام ||) خانه مسکن مکان : تنهاروی ز صومعه داران شهر قدس گه گه کند بزاویهء خاکیان مقامخاقانی انکه بوده ست امه الهاویه هاویه آمد مر او را زاویه مولوی (مثنوی چ نیکلسن ج 1 ص 55 ||) لانه : بلبل چغانه بشکند ساقی چمانه پر کند مرغ آشیانه بفکند، و اندر شود در زاویه منوچهری || اطاق غرفه حجره (ناظم الاطباء): در جامع عتیق مصر زاویه هائی است که در آن تدریس فقه میشود (از 2 ||) خلوتخانه (ناظم الاطباء) اطاقی در خانقاه یا جای دیگر که بخلوت و ریاضت شیخ یا فقراء )( خطط مقریزی ج 4 ص 20 اختصاص داده میشود : شیخ ابوالعباس شیخ ما را زاویه خانه ای داد برابر حظیرهء خویش و شیخ شب در آنجا بودی و بمجاهدت ( مشغول بودی و همواره چشم بر شکاف در می داشتی و مراقبت احوال شیخ ابوالعباس میکردی (اسرار التوحید چ بهمنیار ص 34 شیخ حسن تنگکی در دکان خویش زاویه ای داشت که پرده بر آن آویخته و هر گاه فرصت مییافت در آنجا بعبادت می پرداخت (از شدّالازار ص 154 و 155 ) زاهد فی زاویه بیته رجوع به فرهنگ دزی، زوی شود || اطاقی در خانه یا جای دیگر که بنماز اختصاص داده میشود نمازخانه مسجد کوچک خانه || جائی که در خانقاه برای نشستن شیخ و قطب معین میشود شاه نشین مقام || صومعه (ناظم الاطباء) و رجوع به فرهنگ دزی، زوی شود حجرهء کوچک (ناظم الاطباء) رجوع به فرهنگ دزی، زوی شود || محل خاص قرائت قرآن (فرهنگ دزی، زوی ||) رباط مرحوم قزوینی بنقل از قاموس لین گوید: رباط بعلاوهء معنی کاروانسرای معروف یکی بمعنی موضعی است که صلحا و صوفیه در آن مسکن نمایند مانند خانقاه و دیگر موضعی که فقرا از طلاب و غیر هم در آن منزل کنند مانند زاویه (تاریخ جهانگشای جوینی چ لیدن ج 1 ص لب ||) تکیه محل اطعام فقراء و پذیرائی از واردین: یکی از زاویه های نو( 3) تکیهء سلطان سلیم است وی آن را در محل قبر شیخ محیی الدین بن عربی [در صالحیه] بسال 922 بساخت و اموالی بر آن وقف کرد (از خطط الشام ج 6 ص 132 ) از زاویه های جدید دمشق تکیهء سلیمانیه منسوب به سلطان سلیمان قانونی است (خطط الشام ج 6 ص 146 ) بر طبق احصائی که اخیراً بعمل آمده دمشق دارای 11 تکیه است و زاویه ها نیز در این رقم حساب شده است (خطط الشام ج 6 ص 140 ||) خانقاه (ناظم الاطباء) ابن بطوطه آرد: در مصر زاویه های بیشماری وجود دارد که آنها را خوانق، جمع خانقاه مینامند( 4) امراء مصر توجهی خاص به تأسیس زاویه دارند و بر یکدیگر در این باره سبقت میجویند در مصر هر یک از طوائف فقراء زاویه ای خاص دارند و فقراء که بیشتر از عجم اند، مردمی مؤدب و آشنا بطریقت تصوف میباشند هر زاویه زیر نظر یک شیخ و یک نگهبان بترتیبی جالب اداره میشود از آداب صرف غذا در زاویه آن است که خدمتکار مخصوص زاویه برای هر یک از فقراء مقداری غذا که دلخواه آن فقیر است تعیین میکند و در ظرفی جدا نزد وی میگذارد، و کسی را حق شرکت با او در آن ظرف نیست برای هر یک از فقراء دوبار غذا در روز و دو بار لباس در سال و ماهانه از 20 تا 30 درهم، مقرر است و نیز در هر هفته یک بار (هر شب جمعه) شیرینی و صابون برای شستشوی رخت و مصرف حمام و روغن برای چراغ به ایشان داده میشود به متزوجین زاویهء جداگانه ای اختصاص دارد و فقرا همگی موظفند شبها در زاویه بیتوته کنند و در مواقع صرف نهار در آنجا حاضر باشند برای پذیرفتن شخص تازه وارد بزاویه، مراسمی خاص اجرا میکنند، بدین گونه که آن شخص، کمربسته و سجاده بر دوش در حالی که ابریقی بدست چپ و عصائی بدست راست دارد بر در می ایستد، تا دربان خادم زاویه را مستحضر سازد خادم قبلًا پرسشهائی دربارهء وطن، شیخ (مراد) و زاویه هائی که در اثناء راه در آن اقامت کرده از وی میکنند و پس از اطمینان به راست گوئیش، به احترام او را در زاویه می پذیرند و پس از انجام مراسمی خاص بحضور شیخ راهنمائیش میکنند و نیز از مراسم زاویه نشینان آن است که برای نماز قبلاً خادم سجادهء یکایک آنان را بمسجد (واقع در زاویه) می برد سپس همگی بحالت اجتماع در ملازمت شیخ بنماز میروند و همچنان باز می گردند (از رحلهء ابن 74 ) گفته شده است که نخستین خانقاه که در اسلام برای صوفیان ساخته شده زاویه ای ،73 ،72 ، بطوطه چ پاریس ج 1 ص 71 است واقع در رملهء بیت المقدس (از خطط الشام ج 6 ص 134 ||) در اصطلاح مسلمانان در قرون وسطی، مرکزی است دارای تشکیلاتی وسیع برای تحصیل علوم، نگاهداری و تربیت اطفال مسلمین و محصلین بی بضاعت، پذیرائی واردین با نظم و ترتیب مخصوص تشکیلات، که مرکز بوجود آمدن آن الجزائر بوده و اندک اندک توسعه یافته غیر از خانقاه و رباط است و با امتیازات بسیاری از آن دو جدا میشود دزی آرد: زاویهء نخست در یونان( 5) بمعنی حوزهء یک کشیش بکار برده شده و پس از آنکه زندگی صومعه نشینی در میان مسلمانان راه یافت زاویه نیز بمعنیهائی نزدیک بمعنی نخستین بکار برده شد (دزی، زوی) ابن بطوطه آرد: در استانبول مانستارهائی بدست سلاطین ساخته میشود که مشتمل بر کنیسه هائی است و دخترانی زیبا و تارک دنیا در آنجا سکونت دارند این مراکز مانند زاویه های مسلمانان دارای مراسمی جالب و دقیق است (از رحلهء ابن بطوطه چ پاریس ج 2 440 ) مقریزی آرد: تأسیس زاویه و رباط اصلی در سنت حضرت رسول (ص) دارد، زیرا که وی خود قسمتی از - صص 436 مسجد خود را برای اقامت فقیران صحابهء خویش که خان و مانی نداشتند اختصاص داد و بهمین مناسبت ایشان به اصحاب صفه 6) محمد کردعلی آرد: زاویه نظیر خانقاه و رباط است جز آنکه مجالس ذکر )( شهرت یافتند (خطط مقریزی چ مصر ج 4 ص 289 در آن برپا میشود پس از قرن 6 هجری زاویه های بسیار تأسیس شد و تعداد آن به تبع تعداد طریقت ها و مشایخ طریق، فزونی یافت، چنانکه در عصر صاحب کتاب الدارس فی تاریخ المدارس، 26 زاویه در دمشق وجود داشت (خطط الشام تألیف محمد کرد علی ج 6 ص 140 ) و در ص 138 آن کتاب آمده: رباط آن است که بترکی تکیه گویند و بر طبق گفتهء امیری خانقاه بکاف یعنی خانکاه که در فارسی دارالصوفیه است و متعرض فرق آن با زاویه و رباط نشده اند و در ص 142 آمده: زاویه های صوفیان همان خانقاهها است و به صورت کنونی تا قبل از قرن 6 وجود نداشته است و سلطان صلاح الدین یوسف نخستین کسی است که تأسیس زاویه کرد و برای فقرائی که وارد زاویه شوند وظیفه ای مقرر داشت و بر طبق گفتهء مقریزی خانقاه ها در حدود 400 ه ق بمنظور خلوت صوفیان بوجود آمده است ملک ظاهر (بیبرس) نیز که از معتقدین شیخ خضر عدوی بود بگفتهء ابن طولون، در مصر و شام زاویه هائی بنام وی تأسیس کرد (از خطط الشام ج 6 ص 142 ) بستانی آرد: زاویه در اصطلاح مسلمین مرکز تکمیل عقل و تحصیل علم و ادب است و معمولًا اهل مغرب (افریقیه) و خاصه الجزائر هر زاویه ای را بنام یکی از پادشاهان مرابط میخوانده اند و زاویه تشکیل می شود از: 1 - مسجد و قبه ای که مدفن مرابطی است که آن زاویه بنام او است 2 - محلی خاص برای قرائت قرآن 3 - مدرس 4 - محلی مخصوص تعلیم کودکان 5 - خانهء مخصوص زندگی طلّابی که در حال تکمیل دروس اند و برای بدست آوردن رتبت قضاء یا تدریس میکوشند 6 - منزلی برای پذیرائی از درویشان و مسافرین در برخی از زاویه ها مقبرهء مخصوص صلحاء و یا استادانی که ترجیح میدهند در جوار قبر مرابط دفن شوند اضافه شده است تأسیس این زوایا از گرانبهاترین خدمات اجتماعی و عالی ترین نمونهء تمدن است، زیرا علاوه بر تأثیری که در توسعهء تعلیم و تربیت میان همهء طبقات دارد، متکفل نیازمندی های ضروری مستمندان است و در نتیجه حتی یک تن سائل بکف و درمانده وجود ندارد و رجوع به دایره المعارف اسلام، زاویه و رباط شود (|| اصطلاح هندسی) در علم هندسه، گوشه ای است که از رسیدن دو سر خط بهم پیدا میشود (فرهنگ نظام) بیرونی آرد: سپری شدن سطح بود و رسیدن او بنقطه ای که گرد بر گرد او دو خط باشد یک با دیگر پیوسته نه بر راستی (التفهیم بیرونی ص 7) در کشاف اصطلاحات الفنون آمده: هرگاه دو خط بدون این که یکی شوند در نقطه ای از سطح تلاقی کنند هیئتی انحدابی در آن نقطه (میان دو خط) عارض شود و آن زاویه است بنابراین تعریف زاویه از کیفیات مخصوص به کمیات، حاصل در کمیات، است برخی نیز آن را از مقولهء کم دانسته اند و صاحب تذکره بر طبق همین مبنی، در تعریف زاویه گوید: زاویه سطحی است که دو خط محیط بدانند و در نقطه ای از آن تلاقی می کنند و برخی آن را از مقولهء اضافه دانند و از این رو است که اقلیدس گوید: زاویه، تماس دو خط است بدون یکی شدن اتحاد و بطلان این تعریف آشکارا است، زیرا تماس را نمیتوان به کوچکی و بزرگی توصیف کرد بر خلاف زاویه برخی نیز آن را از مقولهء وضع و برخی دیگر، امری عدمی دانسته و گفته اند زاویه منتهی شدن دو خط است در یک نقطهء مشترک میان دو خط محیط بنابراین، بر طبق آنچه در شرح مواقف در مبحث کیفیات مختص بکمیات آمده زاویه به پنج گونه، تعریف شده است و زاویه در هر یک از علوم بمعنی خاصی متخذ از معنی مصطلح در هندسه بکار میرود - زاویهء آکرمیه( 7)؛ زاویهء حادث میان نوک استخوان بازو و ترقوه (معجم طبی انگلیسی، عربی) - زاویهء آلفا؛( 8) زاویهء حادث از تقاطع خط بصری و خط محور بصر (معجم طبی انگلیسی، عربی) - زاویهء ارتفاع؛( 9) رجوع به زاویهء نظر و شود - زاویهء انعکاس؛ زاویهء حادث از انعکاس نور (از دائره المعارف بستانی ||) زاویهء حاصل از بالا رفتن و فرود آمدن جسمی در فضا (از دائره المعارف بستانی) - زاویهء انفتاح؛( 10 ) آن است که میان دو خطی که از بوره عدسه بسوی دو طرف قطر آن ممتد است حادث میشود (معجم طبی انگلیسی، عربی) - زاویه انکسار؛( 11 ) زاویه ای است حادث از تقاطع شعاع منکسر با خط عمودی واقع بر سطح کاسر (معجم علمی انگلیسی، عربی) - زاویهء بصری؛( 12 ) زاویهء واقع میان دو خطی که از نقطهء ابصار در شبکیهء چشم بطرف جسم مرئی امتداد دارد (معجم علمی انگلیسی، عربی) - زاویهء تکسیر؛( 13 ) زاویهء واقع میان دو سطح شکنندهء نور در یک منشور (معجم علمی انگلیسی، عربی) - زاویهء تماس؛ زاویه ای است حاصل از حرکت جسمی بر یک سطح در نقطهء تماس آن دو (زیرا دو خط فرضی در نقطهء تماس تقاطع میکنند) (از دائره المعارف بستانی) - زاویهء چهره؛ 14 ) بر طبق طریقهء کامپر( 15 )هنرمند هلندی در قرن 18 عبارت است از زاویهء تلاقی دو خط که یکی از خار بینی و مجرای گوش ) خارجی میگذرد و دیگری از دندانهای ثنایا و برآمدگی میانی پیشانی عبور کند این زاویه در انسان (نژاد قفقاز) 70 الی 80 درجه و در نژاد زرد 75 و در نژاد سیاه 60 تا 70 گری 31 و سک 35 درجه است و میتوان گفت که زاویهء چهره هرگز به 90 درجه نمیرسد - ( قدماء سرهای پهلوانان ایده آل را طوری ساخته اند که زاویهء چهره از 90 درجه هم تجاوز نموده (کالبدشناسی هنری ص 162 زاویهء حد فاصل؛( 16 ) زاویه ای است واقع در میان یک خط عمودی و شعاع نوری که از وسط جسمی لطیف عبور کند بر جسمی سخت تر از آن می تابد و منکسر شود (معجم طبی انگلیسی، عربی) - زاویهء حمل؛( 17 ) آن است که از تقابل دو محور زند و ساعد و در نقطهء فرد ساعد حادث شود (معجم انگلیسی، عربی) - زاویهء خنجری؛( 18 ) زاویهء حادث در دو طرف شکافی که بوسیلهء خنجر ایجاد میشود (معجم علمی انگلیسی، عربی) - زاویهء سرین؛( 19 ) برآمدگی حرقفی در ساختمان زاویهء سرین شرکت میکند (کالبدشناسی هنری تألیف نعمه الله کیهانی ص 172 ) و رجوع به حرقفه شود - زاویهء ضلعی؛( 20 ) زاویهء واقع میان دو ضلع کاذب متقابل نزدیک سینه (معجم طبی انگلیسی، عربی) - زاویهء عانه( 21 )؛ زاویهء میان دو استخوان عانه (معجم علمی انگلیسی، عربی) - زاویهء عجز؛( 22 ) زاویه میان عجر و فقرات قطنی سفلی (معجم علمی انگلیسی، عربی) - زاویهء عقد عانی؛ رجوع به زاویهء عانه و زاویهء قوس عانه شود - زاویهء قلبی، کبدی؛( 23 ) زاویه ای است حادث از تقابل حد افقی اصمیهء کبد با حد عمودی اصمیهء قلب در مسافت پنجم طرف راست واقع در میان اضلاع (از معجم طبی انگلیسی، عربی) - زاویهء قوس عانه( 24 )؛ رجوع به زاویهء عانه شود - زاویهء کشاله؛( 25 ) خارهای خاصره یکی در خارج است موسوم بزاویهء کشاله و دیگری در داخل است موسوم بزاویهء کفل (کالبدشناسی هنری ص 172 ) و رجوع به حرقفه و زاویهء کفل شود - زاویهء کفل؛( 26 ) خار خاصره ای که در داخل قرار دارد (مقابل زاویهء کشاله) این خار نسبت بخار طرف مقابل فوق العاده نزدیک است (کالبدشناسی هنری ص 173 ) و رجوع به حرقفه و زاویهء کشاله شود - زاویهء متر؛( 27 ) زاویه ای است حادث میان دو محور دیده هرگاه فاصله میان نقطهء نظر، منظور با محل ناظر یک متر باشد (معجم علمی انگلیسی، عربی) - زاویهء وجهیّه؛( 28 ) آن است که نشان انحدار جبهه است (معجم علمی انگلیسی، عربی) - زاویهء وحشی؛( 29 ) زاویه حادث در گوشهء چشم || جامه و پلاس درویشان که همواره با خود دارند بار و بنهء درویشان( 30 ) : پس خانهء جدا راست کردند از برای شیخ بوسعید تا وی زاویه در آنجا بنهاد و بخلوت در آنجا می بود (اسرار التوحید چ بهمنیار ص 112 ) شیخ را دو اسب بود یکی مرکب او بود و دیگری( 31 )زاویهء شیخ را بار کردندی (اسرار التوحید چ بهمنیار ص 114 ) پس دیگر روز که شیخ بوسعید برفت در خانقاه شیخ بوالحسن، جامه ها برچیدند و زاویه ها برداشتند در آن موضع که زاویهء حسن مؤدب بود، در زیر جامه کاغذی یافتند چیزی در وی، گفت این در زیر زاویهء که بوده است؟ گفتند در زیر زاویهء حسن مؤدب (اسرار التوحید چ بهمنیار ص 118 ) یک روز شیخ را ازار پای ضایع شد، صوفیان گفتند زاویه ها بجوییم و همگنان را بشوریم ابتدا بدان پیر کردند که در خدمت شیخ نشسته بود شیخ را چون چشم بر پیر افتاد (||198 ، فرمود که زاویه اش بکوی بیرون اندازید زاویهء آن پیر را به در خانقاه بیرون نهادند (اسرار التوحید چ بهمنیار ص 197 در اصطلاح معماران، فضای کوچک بین سنگهای دیوار که زاویهء قائمه داشته باشد || در اصطلاح نجاران و معماران، مقیاسی است از چوب بشکل زاویهء قائمه (المنجد ||) گونیا( 32 ) (دزی، زوی) ( 1) - رکن خانه در لغات عربی بمعنی جزء اعظم خانه و در برخی نیز بمعنی جزء و طرف خانه آمده است رجوع به تاج العروس و اقرب الموارد، قطر المحیط و منتهی الارب شود در کشف اللغات رکن بمعنی گوشهء دیوار آمده و دزی رکن را بمعنی گوشه دار آورده رجوع به حاشیهء برهان قاطع بقلم آقای دکتر معین ذیل رکنی شود ( 2) - و بالجامع زاویایه یدرس فیها الفقه (خطط مقریزی) ( 3) - یعنی آنها که پس از عصر تألیف کتاب الدارس فی تاریخ المدارس احداث شده است ( 4) - تشکیلاتی را که ابن بطوطه توصیف کرده بهیچ وجه شباهتی با خانقاه ندارد دزی) به فرانسه ) Yonia بلکه زاویه ایست بمعنی خاص خود که در دائره المعارف اسلام بستانی و دزی آمده ( 5) - بیونانی مقریزی رباط ها و زاویه ها و خانقاه ها هر یک را در فصلی جداگانه آورده و رباط و خانقاه را در فصل - (Monastere (6 Acromial angle (8) - ( مخصوص خود تفسیر کرده است ولی زاویه را در ذیل فصل مخصوص به آن تفسیر نکرده است ( 7 - Alpha angle (9) - Elevation angle (10) - A of aperture (11) - Angle of refraction (12) - Visual angle (13) - Principal angle, Refracting angle (14) - Angle facial (15) - Camper (16) - Critical angle (17) - Carrying angle (18) - Xiphoid angle (19) - Angle de la fesse (20) - Costal angle (21) - Pubic angle (22) - Sacrovertebral angle (23) - Cardio - hepatic angle (24) - Subpubic angle (25) - Angle de la hache (26) - Angle de lacroupe (27) - Meter angle (28) - بدین معنی در هیچ یک از کتب لغت و نیز در هیچ مآخذی دیگر دیده - (Facial angle (29) - External angle (30 نشده جز در اسرار التوحید و محتمل است که مصحف راویه (از پوست) باشد هر چند تکرار این کلمه (با زاء معجمه) در تمام طبعها مخصوصاً با توجه و عنایتی که از مصححان فاضل اسرار التوحید دربارهء تصحیح آن شده است دور مینماید ( 31 ) - ن ل: رخت Equerre - (32) ( (اسرار التوحید چ دکتر صفا ص 151.