ابونعیم

[اَ نُ عَ] (اِخ) احمدبن عبدالله بن احمدبن اسحاق بن موسی بن مهران اصفهانی. حافظ مشهور. ابن خلکان گوید: او صاحب کتاب حلیه الاولیا است و خود از اعلام محدّثین و اکابر حفاظ ثقات است. و از افاضل عصر حدیث و جز آن فراگرفته و عده ای دیگر از او اخذ کرده و بدو منتفع شده اند. و کتاب حلیهء او از بهترین کتابهاست و نیز او راست: تاریخ اصفهان و از آن کتاب من در ترجمهء والد او عبدالله نسبت او را بصورت فوق نقل کردم. و ابونعیم گوید: جدّ او مهران مسلمانی گرفته است و مراد این است که اولین کس از اجداد وی که دین اسلام پذیرفته مهران بوده است. و او از موالی عبدالله بن معاویه بن عبدالله جعفربن ابی طالب رضی الله عنهم است و هم ابونعیم گوید که پدر وی عبدالله در رجب سال 365 ه . ق. درگذشت و جسد وی نزد گور جدّ مادری او بخاک سپردند. و مولد ابونعیم رجب سال 336 ه . ق. و بقولی 334 و وفات وی به اصفهان در صفر یا روز دوشنبهء بیست و یکم محرم 430 بود - انتهی. و ابن جوزی کتاب صفه الصفوه بتقلید و تنقیح کتاب حلیه الاولیاء ابونعیم کرده است. و سمعانی در انساب او را از شیوخ خویش نام برده است.(1)و صاحب روضات گوید و نیز او راست: کتاب الاربعین از احادیثی که وی در امر مهدی منتظر گرد کرده است و این کتاب را صاحب کشف الغمه داشته و از آن بسیاری نقل می کند و کتاب ذکر المهدی و نعوته و حقیقه مخرجه و ثبوته و این کتاب را سید رضی الدین بن الطاووس در کتاب ظرائف خود بدو نسبت کرده است و ظاهراً این کتاب همان کتاب الاربعین باشد. کتاب طب النبی و این کتاب را دمیری در حیوه الحیوان به او منسوب داشته و کتاب فضائل الخلفاء چنانکه در فوائد الحموی آمده است و کتاب حلیه الابرار و کتاب الفتن و کتاب الفوائد چنانکه در غایه المرام سید هاشم بحرانی نام آن برده شده است. و کتاب مختصرالاستیعاب. و کتاب مانزل من القرآن فی امیرالمؤمنین. و صاحب معالم العلماء در ترجمهء ابونعیم گوید: الحافظ ابونعیم احمدبن عبدالله الاصفهانی عامی الا انّ له منقبه الطاهرین و مرتبه الطیبین. و امیر محمدحسین خاتون آبادی یکی از اسباط مجلسی علیه الرحمه آرد که: و هم از مشاهیر علماء عامه که من به تشیع آنان آگاهی یافتم یکی حافظ ابونعیم محدث اصفهانی صاحب حلیه الاولیاء است و او از اجداد جدّ من مجلسی علیه الرحمه است و تشیع او را جد من از پدر و او از پدران خویش روایت کرده است. وی ظاهراً از مشاهیر محدثین عامه و لیکن در باطن از خلّص شیعه بوده و بتقیه خود را از عامه مینموده است و از این جاست که کتاب حلیه الاولیاء او محتوی به احادیثی در مناقب امیرالمؤمنین است که در کتب دیگر یافت نمی شود و مدار علماء ما در استدلال به اخبار مخالفین بر استخراج از احادیث این کتاب اوست و صاحب ریاض العلماء گوید: این مرد از نبائر شیخ محمد بن بناء صوفی اصفهانی است و مرادش از شیخ محمد آن کس است که مدفن او در بقعهء مقبرهء شیخ سبنای واقع در محلهء خواجو است و در تاریخ اخبارالبشر(2) آمده است که وفات ابونعیم اصفهانی از حفّاظ و ابن خیاط از شعراء در سال 517 ه . ق. بود و این یا از سهو نساخ است و یا زیادتی است در اصل و محتمل است که این مرد کسی دیگر غیر صاحب ترجمه باشد متأخر از او و صاحب همان لقب و کنیت و یا یکی از احفاد اوست و بمقتضی قاعدهء انساب بنام و کنیت جد خوانده شده است و در موضع دیگر همان کتاب آید که وفات ابونعیم اصفهانی از حفاظ و قاضی ابی زید موسی از حنفیه و امام ابی منصور ثعالبی و شیخ ابوالفتح بستی از شعرای معروف در 430 ه . ق. بوده است و این تاریخ مطابق است با تاریخی که ابن خلکان و غیر او در تاریخ وفات حافظ ابونعیم مشهور صاحب الحلیه آورده اند و ابونعیم کنیت صاحب ترجمه بی خلاف مصغّر است و عمر او 77 سال بوده است و قبر او اکنون معروف است بمحلهء درب الشیخ ابومسعود از محلات اصفهان در مزار کبیر آنجا مشهور به آب بخشان و سید امیرلوحی موسوی سبزواری ساکن اصفهان که با علامهء مجلسی معاصر بود و با او عداوت داشت امر بخراب کردن مقبرهء ابونعیم کرد و از این کار تخفیف و احراق قلب مجلسی میخواست و مولی نظام الدین قرشی از شاگردان شیخ بهائی ذکر این مرد را در قسم ثانی از کتاب رجال خود مسمی بناظم الاقوال آورده و گوید: قبر او را در اصفهان دیدم و بر لوح مزار او مکتوب بود: قال رسول الله صلی الله علیه و آله مکتوب علی ساق العرش لااله الالله وحده لاشریک له محمد بن عبدالله عبدی و رسولی و ایّدته بعلی بن ابیطالب رواه الشیخ الحافظ المؤمن الثقه العدل ابونعیم احمدبن محمد بن عبدالله سبط احمدبن یوسف البنّاء الاصفهانی رحمه الله و رضی عنه و رفع فی اعلی علیین درجته و حشره مع من یتولاه من الائمه المعصومین. و ابن جوزی وفات صاحب ترجمه را در عشر دوم محرم از شهور سال 402 گفته است و این نیز ظاهراً غلطی یا تصحیفی است - انتهی. و صاحب قاموس الاعلام کتب ذیل را به او نسبت میدهد:
حلیه الاولیاء، و گوید این کتابی بزرگ و اثری جلیل القدر است و ابوالفرج بن الجوزی آنرا بنام صفه الصفوه اختصار کرده است. دیگر از کتب او معرفه الصحابه و کتاب دلائل النبوه و کتاب تاریخ اصفهان و کتاب الطبقات است و وفات او به سال 403 ه . ق. بوده است - انتهی. و صاحب کشف الظنون کتاب حرمه المساجد و کتاب اطراف الصحیحین و کتاب الدلائل و کتاب الریاضه والادب و کتاب اربعین و کتاب المسند المستخرج علی صحیح مسلم و کتاب الصلوه و کتاب المهدی و کتاب معرفه الصحابه و کتاب زینه المتعلمین و کتاب المعرفه و کتاب عرف الوردی فی اخبار المهدی و کتاب دلائل النبوه و کتاب عمل الیوم واللیله و کتاب ریاض المتعلّم و کتاب استخراج بر توحید ابن خزیمه (بنام المستخرج علی التوحید لابن خزیمه) و نیز کتاب معجم شیوخ ابی نعیم که آنرا حافظ ابوبکر محمد بن یوسف بن موسی الغرناطی معروف به ابن مسدی متوفی به سال 633 ه . ق. در شش مجلد گرد کرده است و آن کتابی کثیرالفوائد است. کتابی در ردّالغریب المصنف ابوعبید قاسم بن سلام و کتاب فضائل الصحابه و کتاب فضل العالم العفیف را به او نسبت داده و حاجی خلیفه چنانکه رسم و عادت اوست در غالب این اسماء سال وفات صاحب ترجمه را 430 آورده است و در بعضی از آن کتب سال وفات ذکر نکرده لکن در ذیل کتاب اطراف الصحیحین وفات مؤلف را 517 ه . ق. نوشته است و چنین مینماید که ابونعیم اصفهانی موسوم به احمدبن عبدالله دوتن باشند چنانکه صاحب روضات نیز متوجه این امر شده است که وفات یکی از آندو در 430 و دیگری در 517 است.
(1) - انساب سمعانی ص3.
(2) - ظاهراً مراد کتاب حبیب السیر فی اخبار افراد البشر است.