روی

(اِ) چهر چهره رخ رخسار وجه صورت محیا مطلع طلعت معرف منظر دیدار گونه سیما رو (یادداشت مؤلف) رو و رخسار است که به عربی وجه گویند (از برهان) نقبه جبله عارض (منتهی الارب) ترعه (منتهی الارب) (از تاج العروس) صورت روی آدمی (السامی فی السامی) : خوشا وقت صبوح، خوشا می خوردنا روی نشسته هنوز، دست به می بردنا منوچهری روی هرچند پریچهره و زیبا باشد نتوان دید در آیینه که نورانی نیستسعدی لشکر زنگ ز راه مژهء دریابار دم بدم بر طرف روم( 1) کند تاختنی سلمان ساوجی (از شرفنامه) صفای هر چمن از روی باغبان پیداست صائب تبریزی - آتش روی؛ که رخساری برافروخته و تابان چون آتش دارد کنایه از زیباروی و رجوع به مادهء آتش روی شود - آشناروی؛ روشناس معروف که آشنا و شناخته شده باشد : از این آشناروی تر داستان خنیده نیامد بر راستان نظامی (شرفنامه ص 49 ) - ارغوان روی؛ گلروی که رویی مثل ارغوان دارد زیباروی : خوش بود عیش با شکردهنی ارغوان روی یاسمن بدنیسعدی و رجوع به ترکیب گلروی در ذیل همین ماده شود - انگبین روی؛ که روی مطبوع و دلپسند دارد و رجوع به انگبین روی شود - اهرمن روی؛ شیطان صفت - بت روی؛ زیباروی که چون بت رخساری زیبا و آراسته دارد رجوع به مادهء بت روی شود - بر روی یگدیگر بیرون آمدن؛ بر خلاف و ضد یکدیگر برآمدن درجنگ (از ناظم الاطباء) - به روی آمدن یا اندرآمدن؛ به روی افتادن بر زمین خوردن : ز در اندرآمد تکاور به رویفردوسی || - پیش آمدن بر سر آمدن (از یادداشت مؤلف) : اگر خواهم از شاه تو زینهار چو ننگی به روی آیدم نیست عارفردوسی بسا رنج و سختی کت آمد به روی ز بهر من ای مهربان چاره جویفردوسی درآمد از ایران سپه پیش اوی بدان تا گزندی نیاید به روی فردوسی (شاهنامه ج 2 ص 618 ) چه خواریها کزو نامد به رویم بیا تا کج نشینم راست گویمنظامی - به روی آوردن؛ به بار آوردن پیش آوردن ظاهر ساختن بر سر آوردن (از یادداشت مؤلف) : زن بدکنش خواری آرد به روی به گیتی بجز پارسایی مجویفردوسی بدو گفت سرخه که اینها مگوی چه دانی که گیتی چه آرد به رویفردوسی مرا چون پدر باش و با کس مگوی ببین تا زمانه چه آرد به رویفردوسی - به روی (در روی) افتادن یا درافتادن یا -اندرافتادن؛ مقابل ستان افتادن در خوابیدن دمر خوابیدن مکباً علی وجه کبو اکباب انسداج (یادداشت مؤلف) : ز ناگه به روی اندر افتاد طوس تو گفتی ز پیل ژیان یافت کوسفردوسی آن یکی دیگر در روی افتاد می گریست (کتاب المعارف) - به روی افکندن؛ تکویس (مصادر اللغهء زوزنی) - به روی رساندن محنت و جز آن؛ پیش آوردن : هرچه مرا روی تو به روی رساند ناخوش خوشدل به روی خویش نشاند( 2) هست به رویت نیازم از همه رویی گرچه همه محنتی به روی رساندانوری - به روی کسی چیزی چون بد یا بلا آمدن؛ بر سر او آمدن او را رخ دادن برای او پیش آمدن (از یادداشت مؤلف) : جوان تاش پیری نیاید به روی جوانی بی آمرغ نزدیک اویابوشکور کنون یافت بادافره ایزدی چو بد ساخت آمد به رویش بدیفردوسی که از نیکویی با سیاوش چه کرد چه آمد به رویش ز تیمار و دردفردوسی - به روی کسی می (نبید) خوردن یا -اندرکشیدن؛ در حضور او و به شادی او می خوردن باصطلاح امروزه به سلامتی وی نوشیدن به شادی کسی آشامیدن : به روی شهنشاه جام نبید به یک دم همانگاه اندرکشیدفردوسی می زابلی سرخ در جام زرد تهمتن به روی زواره بخوردفردوسی - بهشتی روی، بهشت روی؛ زیباروی : نه آن چنان به تو مشغولم ای بهشتی روی سعدی بهشت روی من آن لعبت پری رخسار سعدی - بهی روی؛ خوشروی : طبیب بهی روی با آب و رنگنظامی - پاکیزه روی؛ زیباروی : کنیزی سیه چشم و پاکیزه روینظامی رجوع به مادهء پاکیزه روی شود - پوشیده روی؛ نقاب پوش رجوع به مادهء پوشیده روی شود - تاریک روی؛ سیه روی بدخوی : همچو این تاریک رویان روی من تیره بود و تارفام و بی صقالناصرخسرو و رجوع به مادهء تاریک رو شود - تازه روی؛ خندان روی بشاش - تازه رویی؛ صفت تازه روی : چون صبح ز روی تازه رویی می کرد نشاط مهرجویینظامی رجوع به ترکیب و مادهء تازه روی شود - ترشروی؛ ترشرو تندخو بدخوی رجوع به مادهء ترشروی شود - ترشرویی؛ صفت ترشرو بدخویی و رجوع به ترشویی شود - تیره روی؛ کنایه از عبوس و ترشروی و بدخو رجوع به مادهء تیره رو شود - خنده روی؛ خندان روی که همیشه خنده بر لب دارد رجوع به مادهء خنده روی شود - خوبروی؛ زیباروی رجوع به مادهء زیباروی شود - خورشیدروی؛ کنایه از زیباروی رجوع به مادهء خورشیدروی شود - خوشروی؛ خنده روی مقابل ترشروی - خیره روی؛ بیحیا جسور : برون تاخت خواهنده و خیره روی سعدی (بوستان) - در به روی خود بستن؛ گوشه نشینی گزیدن از معاشرت و آمیزش با مردم دوری جستن : در بسته به روی خود ز مردم تا عیب نگسترند ما راسعدی - در روی درافتادن (افتادن)؛ سر بر خاک نهادن سجده گزاردن فروتنی و تذلل کردن :شیران را چون چشم بر موسی (ع) افتاد در روی درافتادند (قصص الانبیاء ص 99 ) خواهر بیامد و پیش اصفهبد در روی افتاد (تاریخ طبرستان) - دژم روی؛ زشت روی بدچهره ترشروی تندخوی : چرا نقشبندت در ایوان شاه دژم روی کرده ست و زشت و تباه سعدی (بوستان) و رجوع به ترکیب زشت روی شود - دشمن روی؛ دشمن خوی بدخواه رجوع به دشمن روی در حرف دال شود - دوروی؛ دورو منافق (یادداشت مؤلف) - اطاق دورو، که درها دارد در دو جهت -مخالف به دو صحن؛ (از یادداشت مؤلف) رجوع به مادهء دوروی شود - دورویی؛ نفاق منافق بودن صفت دورو (یادداشت مؤلف) رجوع به مادهء دورویی شود - روی آور کردن؛ به رخ کشیدن چیزی را به کسی یادآوری کردن برای متنبه ساختن او (فرهنگ لغات عامیانه) - روی باز پس کردن؛ برگشتن روی برگرداندن : درین روش که تویی پیش هرکه بازآیی گرش به تیغ زنی روی باز پس نکند سعدی و رجوع به ترکیب روی برگرداندن شود - روی بازکردن؛ روی گشادن نقاب افکندن : به تیغ گر بزنی بیدریغ و برگردی چو روی بازکنی بازت احترام کنندسعدی || - متبسم و خندان شدن چهره گشادن - روی بر آستان کسی مالیدن؛ اظهار نهایت تواضع و خضوع و بندگی کردن : سر امید فرود آر و روی عجز بمال بر آستان خداوندگار بنده نوازسعدی - روی برتافته؛ روبرگردانده روگردان شده اعراض کرده : ای دل و هوش و خرد داده به شیطان رجیم روی برتافته از رحمت رحمان رحیم ناصرخسرو - روی بردن؛ پس را نگریستن (ناظم الاطباء) - روی بردن از چیزی؛ ظاهراً شرمسار کردن و زایل کردن آن : سپیده برد روی از چشم درد برد تیغ من سرخی از روی زردنظامی - روی بر روی دیوار داشتن؛ قطع رابطه کردن با مردم از آمیزش و معاشرت مردم دست کشیدن : یکی خلق و لطف پریوارداشت دگر روی بر روی دیوار داشت سعدی (بوستان) - روی برگاشتن؛ روی برگرداندن روگردان شدن بازگشتن : از آوردگه روی برگاشتند چنان خستگان خوار بگذاشتندفردوسی و رجوع به ترکیب روی برگرداندن شود - روی برگرداندن؛ روی گردان شدن اعراض نمودن (یادداشت مؤلف) - روی بستگان سپهر؛ رازهای آسمانی (گنجینهء گنجوی) : آگه از روی بستگان سپهر از شبیخون ماه و کینهء مهرنظامی - روی به خاک مالیدن؛ کنایه از نهایت عجز و خواری نمودن و پست کردن شخصیت خود در مقابل شخصی یا چیزی: نقد خود را نسیه کردن صائب از عقل است دور پیش دونان چند مالی روی چون زر را بخاک صائب تبریزی - روی به راه اندر آوردن؛ رفتن (یادداشت مؤلف) : که هرسه براه اندر آرند روی نهان از دلیران پرخاشجویفردوسی - روی به روی آوردن؛ مواجه شدن با کسی روبرو شدن با کسی دیدار کردن : روی بر خاک در دوست بباید مالید چون میسر نشود روی بروی آوردن سعدی و رجوع به ترکیب روی در روی کسی کردن شود - روی به روی اندرآمدن؛ مواجه شدن (یادداشت مؤلف) : پذیره شدش اهرمن جنگجوی سپه را چو روی اندرآمد برویفردوسی سپه را چو روی اندرآمد بروی بی آرام شد مردم کینه جویفردوسی - روی به روی کسی آوردن؛ با او مواجه شدن با او مقابله کردن با او جنگ کردن (یادداشت مؤلف) : که باشد که آرد به روی تو روی اگر کوه و دریا شود کینه جویفردوسی - روی به کسی باز کردن؛ بدو روی آوردن متوجه او شدن یار شدن با وی : هرکه به نیکی عمل آغاز کرد نیکی او روی بدو باز کردنظامی - روی به کسی گرفتن؛ روی آوردن اقبال کردن موافق او شدن مطابق میل او گشتن :عمروبن اللیث به جندی شاپور فرارسید و خشنود گشتند با یعقوب به نامه ای که از پس وی فرستاده بود و یعقوب به آمدن عمرو شادمان گشت پس یعقوب آنجا بیمار شد و علتی صعب پیش آمد او را، چون کار جهان همه روی بدو گرفت نقص اندر آمد (تاریخ سیستان ص 233 ) - روی به هم آوردن؛ با هم روبرو شدن مقابل یکدیگر آمدن : چو لشکر از هر دو جانب روی بهم آوردند (گلستان) - روی پنهان کردن؛ مخفی شدن در اختفا بسر بردن متواری شدن : فضل ربیع روی پنهان کرد و سه سال و چیزی پنهان بود (تاریخ بیهقی) - روی ترش کردن؛ ترشرویی کردن تندخویی نمودن : تیغ جفا گر زنی ضرب تو آسایش است روی ترش گر کنی تلخ تو شیرین بود سعدی و رجوع به ترکیب ترشرویی شود - روی تنک (بدون اضافه)؛ روی نازک و محجوب و شرمگین (آنندراج) و رجوع به ترکیب روی نازک شود - روی چیزی در چیزی بودن؛ متوجه بدان بودن : روی وعظی که در پریشانیست عین شوخی و محض پیشانیستاوحدی - روی خندان شدن؛ خندان روی شدن خنده روی گشتن شادمان گردیدن : کشانی پیاده شود همچو من بدو روی خندان شود انجمنفردوسی و رجوع به ترکیب خنده روی شود - روی خود آوردن؛ یادآوری کردن چیزی است بروی خود » برای آنکه حریف بداند که شخص فلان مطلب را دیده یا شنیده یا فهمیده است (از فرهنگ لغات عامیانه) و اغلب بکار می برند - روی خود نیاوردن، بر روی خود نیاوردن، -به روی خود نیاوردن؛ خود را به نادانستن و نادیدن و ناشنیدن « آوردن زدن چیزی را ندیده و ندانسته نمودن نمودن که نمی داند با آنکه می داند (یادداشت مؤلف) تجاهل نسبت به رفتار بد یا خطای گذشتهء خود : شکنج شرم در مویش نیاورد حدیث رفته بر رویش نیاوردنظامی - روی در جایی (چیزی) داشتن؛ بدان چیز یا آن جای متوجه شدن روی آوردن بدان متوجه آن بودن اقبال بدو کردن (یادداشت مؤلف) : فصل خزان روی در زمستان دارد (ذخیرهء خوارزمشاهی) شدت نیکان روی در فرج دارد و دولت بدان سر در نشیب (گلستان) - روی در چیزی کشیدن؛ متوجه آن شدن روی بدان آوردن : بس که دنیا را کمر بستم چو مور دانه کش مدتی چون موریانه روی در آهن کشم سعدی - روی در کسی بودن؛ متوجه وی بودن اقبال به وی داشتن : تا خود کجا رسد به قیامت نماز من من روی در تو و همه کس روی در حجیز سعدی کجا در حساب آورد چون تو دوست که روی ملوک و سلاطین در اوستسعدی چو روی پسر در پدر بود و قوم نهان خورد و پیدا بسر برد صوم سعدی (بوستان) - روی در نقاب خاک یا تراب کشیدن؛ کنایه است از مردن (یادداشت مؤلف) - روی در هم کشیدن؛ کنایه از خشمگین شدن گره بر جبین زدن ترشرویی کردن : چو حجت نماند جفاجوی را به پرخاش در هم کشد روی را سعدی (بوستان) ملک روی از این سخن درهم کشید (گلستان) - روی دل نمودن؛ جوانمردی و سخاوت داشتن و احسان کردن (ناظم الاطباء) - روی رستگاری و سعادت و جز آن دیدن؛بدان رسیدن دست یافتن بدان به فوز رسیدن : کفشگر در غصه می پیچید و روی رستگاری نمی دید (سند بادنامه ص 236 ) - روی سخن با کسی یا بر کسی یا در کسی -بودن؛ مخاطب بودن آن کس گفتن سخن بدو : سخن را روی در صاحبدلان است نگویند از حرم الا به محرمسعدی بر رای روشن صاحبدلان که روی سخن بر ایشان است پوشیده نماند (گلستان) - روی سیاه گردیدن؛ کنایه از شرمسار و خجل و بدنام شدن : سیه نامه تر زآن مخنث مخواه که پیش از خطش روی گردد سیاه سعدی (بوستان) - روی شستن از چیزی؛ کنایه از متجلی شدن و رونق و صفا گرفتن از چیزی است : به آیین عروسی شوی جسته وزآئین عروسی روی شستهنظامی - روی فراهم کشیدن؛ روی پنهان کردن روی برگرداندن : شاهدان ز اهل نظر روی فراهم نکشند بار درویش تحمل نکند مرد کریمسعدی - روی کسی دیدن؛ روداری او کردن از او شرم حضور داشتن (آنندراج) : میان یوسف و معشوق من نسبت نمی گنجد من اندر راست گویی روی پیغمبر نمی بینم سلیم (از آنندراج) گه استغنا گهی رو دیده ام من چه ها زان طفل بدخو دیده ام من جلال اسیر (از آنندراج) آنکه گوید روی او خورشید را ماند به نور روشنم گردید کو خورشید را رو دیده است کاتبی (از آنندراج) - روی کسی را به خاک مالیدن؛ رغم انف بر خاک مالیدن بینی او کنایه از خوار و ذلیل کردن اوست : سیل از ویرانه با رخسار گردآلود رفت زود می مالد فلک روی ستمگر را به خاک صائب تبریزی - روی کسی را به خود بازکردن؛ او را به خویش گستاخ کردن (یادداشت مؤلف) - روی کسی گذاشتن؛ طرف وی نگه داشتن مقابل روی کسی گرفتن (آنندراج) : رفت سخن روی چمن را گذاشت زآنکه خزان روی نگاهش نداشت امیرخسرو دهلوی (از آنندراج) - روی کسی گرفتن؛ تسخیر کردن (آنندراج) : چون زلف روی ماه لقایی گرفته ایم بر پای او فتاده و جایی گرفته ایم ملامفید بلخی (از آنندراج ||) - قبول التماس کردن و روی او نگه داشتن گویند: پیش او برانداختم روی مرا نگرفت؛ یعنی از او درخواست مطلبی کردم قبول نکرد و روی من ندید و تحقیق آن است که تنها لفظ گرفتن به معنی مأخوذ است در این صورت لفظ روی را در آن دخلی نباشد (آنندراج ||) - جانبداری و حمایت کردن (آنندراج) - روی گران داشتن؛ بی اعتنایی کردن خوشروی نبودن روی درهم کشیدن : روی ندارد گران از سپه و جز سپه مال ندارد دریغ از حشم و جز حشم منوچهری - روی گرفتن از کسی؛ پرده بر رو برگرفتن از شرم و حیا (مجموعهء مترادفات ص 76 ) روی پوشیدن از وی - روی گرفتن بر کسی؛ ظاهراً اقبال کردن و روی خوش نشان دادن : باز محمد بن الحصین بر خوارج روی گرفت و بدیشان تقویت جست و بیرون شد و از حمزه سپاه خواست (تاریخ سیستان) - روی گرفته؛ باحجاب پوشیده رخسار : وآن سرو رونده زآن چمنگاه شد روی گرفته سوی خرگاهنظامی - روی معبس کردن؛ رو ترش کردن ترش رویی نمودن : تا بعد نبی کیست سزاوار امامت بیهوده مخا ژاژ و مکن روی معبس ناصرخسرو و رجوع به ترکیب روی ترش کردن شود - روی مفتول کردن؛ کنایه از روی پیچیدن و روگردان شدن است : کمند عشق نه بس بود و زلف مفتولت که روی نیز بکردی ز دوستان مفتول سعدی - روی نازک (بدون اضافه)؛ روی تنک محجوب و شرمگین || - روی نازک داشتن؛ کنایه از شرم داشتن (آنندراج) و رجوع به ترکیب روی تنک شود - روی نکو (به اضافه)؛ صورت خوب و زیبا : چون خدا در دو جهان روی نکو دارد دوست من که پور حسنم دوست ندارم چه کنم پور حسن اسفراینی (|| - به فک اضافه) کنایه از معشوق زیباروی (یادداشت مؤلف) : امروز به اقبال تو ای میر خراسان هم نعمت و هم روی نکو دارم وسناد رودکی - روی هم ریختن؛ توافق کردن دو یا چند نفر در امری توطئه و کنکاش کردن برای پیش بردن کاری (فرهنگ لغات عامیانه ||) - رابطهء عاشقانه و جنسی پیدا کردن (فرهنگ لغات عامیانه) - زردروی؛ زردرخسار که در اثر درد و رنج چهره اش به زردی گراید به مجاز، محروم نومید خجل : نرفتم به محرومی از هیچ کوی چرا از در حق شوم زردروی سعدی (بوستان) و رجوع به مادهء روی زرد شود - زردرویی؛ صفت زردروی رجوع به مادهء زردروی شود - زشتروی؛ که رخسار زشت دارد : برآشفته شد شاه از آن زشتروی چو تیغ از تنش سر برآورد موینظامی فقیهی دختری داشت به غایت زشتروی (از گلستان) رجوع به مادهء زشتروی شود - زشت رویی؛ صفت زشتروی صورت زشت و نازیبا داشتن : تو گویی تا قیامت زشت رویی برو ختم است و بر یوسف نکویی سعدی (گلستان) و رجوع به مادهء زشت رویی و زشت روی شود - سخت رویی کردن؛ پررویی کردن مقاومت نشان دادن از رو نرفتن : چو سندان کسی سخت رویی نکرد که خایسک تأدیب برسر نخورد سعدی (بوستان) - سرخ روی؛ که رخسار سرخ دارد : در بوستانسرای تو بعد از تو کی بود خندان انار و تازه به و سرخ روی سیب سعدی || - بانشاط شادمان : مرو تا به خون سرخ رویت کنم مسلسل تر از جعد مویت کنمنظامی و رجوع به مادهء سرخ روی شود - سرخ رویی؛ صفت سرخ روی رجوع به سرخ روی شود - سرکه اندوده روی؛ کنایه از ترشروی و بدخو است : چو حلوا خورد سرکه از دست شوی نه حلوا خورد سرکه اندوده روی سعدی و ترشروی در ذیل همین ماده شود - سرکه بر روی مالیده؛ کنایه از ترشروی و « سرکه بر روی مالیده » (بوستان) رجوع به ترکیب بدخو : ازآن( 3) خفرقی موی کالیده ای بدی سرکه بر روی مالیده ای سعدی (بوستان) - سهمگین روی؛ دارای صورت سهمگین که روی وحشتناکی دارد : ترا سهمگین روی پنداشتند به گرمابه در زشت بنگاشتند سعدی (بوستان) - سیاه روی؛ روسیاه رجوع به مادهء روسیاه و سیاه روی شود - سیه روی؛ سیاه روی روی سیاه رجوع به مادهء سیاه روی و روی سیاه شود - شاهدروی؛ زیباروی : در این سماع همه ساقیان شاهدروی سعدی - صبحروی؛ که رویی چون صبح تابان دارد : شب همه شب انتظار صبحرویی می رود سعدی - عرق کرده روی؛ خوی برعارض که رویش عرق کرده باشد : نشست از خجالت عرق کرده روی سعدی (بوستان) - فرخنده روی؛ خوشروی : غلط گفتم ای یار فرخنده روی که نفع است در آهن و سنگ و روی سعدی (بوستان) رجوع به مادهء فرخنده روی شود - کسی را به روی کسی برکشیدن؛ فضیلت و برتری وی را به دیگری گوشزد کردن : از عراق گروهی را با خویشتن بیاورده بودند و ایشان را می خواستند که به روی استادم برکشند که فاضلترند (تاریخ بیهقی) - گستاخ رویی؛ جسارت بیشرمی رجوع به مادهء گستاخ رویی شود - گشاده روی؛ روی گشاده غیرمحجوب که در نقاب نیست که روی باز و گشاده دارد || - به مجاز، خندان در برابر گرفته روی : گشاده روی کنی همچو گل وداع مرا شکسته دل نکنی پیش عندلیبانم صائب - گلروی؛ که رخساری زیبا چون گل دارد رجوع به مادهء گلروی شود - ماه را به روی کسی دیدن؛ به تفأل بار اول هلال ماه نو را دیدن و به روی معشوق نگریستن تا آن ماه به بیننده خوش گذرد (یادداشت مؤلف) : ای من مه نو به روی تو دیده و اندر تو به ماه نو بخندیدهسنایی ماه منی و عید من و من مه عیدی زآنروی ندیدم که به روی تو بدیدمخاقانی - ماه روی؛ کنایه از زیباروی رجوع به مادهء ماه روی شود - مدبرروی؛ که روی از دیگران برتابد که روی خوش به دیگران نشان ندهد : مدبرروی و پلیدجامه و ترشروی مباش (منتخب قابوسنامه ص 216 ) - مه روی؛ ماه روی - نکوروی؛ نیکوروی خوشروی رجوع به مادهء نکوروی و نیکوروی شود - نگاریده روی؛ روی آراسته چهره زیبا کرده به آرایش : جوان چون بدید آن نگاریده روی بکردار زنجیر فرعون موی؟ - نگارین روی؛ زیباروی که رویی چون نگار دارد : نگارین روی شیرین خوی عنبربوی سیمین تن سعدی - نیمه بربسته روی؛ که نیمی از صورتش را پوشیده باشد: بگشتی در اطراف و بازار و کوی به رسم عرب نیمه بربسته روی سعدی (بوستان) - یاسمین روی؛ که رویی زیبا چون یاسمین دارد رجوع به مادهء یاسمین روی شود - یکروی؛ که یک رخ دارد || - به مجاز، راستگو و بی غل وغش رجوع به مادهء یکروی شود || حضور مقابل غیبت (یادداشت مؤلف) برابر مقابل : نباید که باشی فراوان سخن به روی کسان پارسایی مکنفردوسی بدو گفت موبد چه خواهی بگوی تو شاه جهان را نبینی به رویفردوسی چو نیکی فزایی به روی کسان بود مزد آن سوی تو نارسانفردوسی مکن نیکمردی به روی کسی که پاداش نیکی نیابی بسیفردوسی مودت اهل صفا چه در روی و چه در قفا نه آنکه از پست عیب گیرند و پیشت میرند (از گلستان) گاه می گویم چه بودی گر نبودی روز حشر تا نگشتندی بدان در روی نیکان شرمسار سعدی برادر ز کار بدان شرم دار که در روی نیکان شوی شرمسار سعدی (بوستان) تو در روی سنگی شدی شرمسار مرا شرم ناید ز پروردگارسعدی (بوستان) - از (ز) روی راندن؛ دور کردن از حضور از پیش راندن : بترسید رستم ز گفتار اوی یکی بانگ برزد براندش ز رویفردوسی - بر (در) روی کسی خندیدن؛ به وی ابراز مهر و دوستی کردن : چو در روی بیگانه خندید زن دگر مرد گو لاف مردی مزن سعدی (بوستان) ندیدم درین مدت از شوی من که باری بخندید بر روی من سعدی (بوستان) - به روی یا با روی یا بر روی کسی آوردن؛گفتاری راجع به رازهای پوشیدهء کسی را صریح گفتن به او گفتن و فهمانیدن که من آن را می دانم خطا یا زشتی کسی را به او گفتن و غالباً در نفی استعمال کنند: او هزار بدی به من کرد و من یکبار به روی او نیاوردم (یادداشت مؤلف) : نیارم کسی را همان بد به روی وگرچند باشد دلم کینه جویفردوسی زبان داد سیندخت را نامجوی که رودابه را بد نیارد به رویفردوسی علیشاه درج در بر او عرض کرد و گفته های او با روی او آورد (تاریخ طبرستان) با خدای تعالی نذر کرد که انتقام نکشم و با روی نیاورم (تاریخ طبرستان) شرمم آید به روی او آوردن آنچ از غم او به روی من می آید سمایی مروزی - به روی یا در روی کسی گفتن؛ آشکارا و بی شرمی بوده را بدو گفتن (یادداشت مؤلف) : روزم سیاه کردی روزی ز روی حرمت در روی تو نگفتم آخر که تو چه کردی خاقانی چنان گوی سیرت به کوی اندرم که گفتن توانی به روی اندرم سعدی (بوستان) شهنشاه گفت آنچه گفتم برت بگویند خصمان به روی اندرت سعدی (بوستان ||) - رویاروی در مقابل مواجهه در حضور مواجهه گفتن : مردم را در غیبت همان گوی که در روی توانی گفت (خواجه عبدالله انصاری) در روی تو گفتم سخنی چند بگویم رو باز گشادی و در نطق ببستیسعدی - سخن در روی گفتن؛ خطاب مخاطبه (یادداشت مؤلف ||) سطح رویه ظاهر برون بیرون بسیط رو (یادداشت مؤلف) بساط (ناظم الاطباء) : به وقت ملوک عجم هر دو روی درم پیکر ملک نگاشتندی (از ترجمهء طبری بلعمی) مساحت روی او [ زمین ] از بیرون یک ارش مکسر باشد (از التفهیم) همه روی دریا شده قیرگون همه روی صحرا شده رود خونفردوسی به یک روی بر نام شاه اردشیر به روی دگر نام فرخ زریرفردوسی چو از چرخ گردنده بفروخت مهر بیاراست روی زمین را به چهرفردوسی از باد روی خوید چو آب است موج موج وز ند به پشت ابر چه جزع است رنگ رنگ خسروانی امسال که جنبش کند آن خسرو چالاک روی همه گیتی کند از خارجیان پاک منوچهری فرمود تا زر را چون قرصهء آفتاب گرد کردند و بر هر دو روی صورت آفتاب مهر نهادند (نوروزنامه) چو بر روی آب اوفتد آفتاب ز گرمی مقبب شود روی آبنظامی کرد احیاء ربیعی روی صحرا لاله زار بست اجسام عبادی بر اعادی صبح و شام سلمان ساوجی - روی داریه ریختن؛ امری را بر ملا کردن اسرار پنهانی یا معایب و نقایص کسی را آشکار کردن و او را در برابر کسان که پیششان رودربایستی دارد رسوا و بی آبرو کردن (فرهنگ لغات عامیانه) - روی کمان؛ جای دورتر از آنجایی که کمان دار تیر اندازد (ناظم الا طباء ||) بالا بر فراز فوق زبر اعلی علو سر قسمت زبرین چیزی مقابل زیر مقابل تحت (یادداشت مؤلف) : همه دامن کوه تا روی شخ سپه بود برسان مور و ملخفردوسی ز روی عداوت به بازوی زور یکی تخته برکندش از روی گورسعدی - بر روی کار آوردن؛ به ریاست و امارت رساندن شغلی یا مقامی را بدو تفویض کردن : سیف الدوله محمود را با بیست هزار سوار ترتیب داد به بخارا فرستاد تا طوعاً او کرهاً ملک نوح را به روی کار آرند (ترجمهء تاریخ یمینی ص 136 ) - روی پا بند نبودن؛ پایش روی پایش بند نبودن رجوع به همین ترکیب در ذیل پا شود || - قرار و آرام نداشتن در اثر رسیدن شادی و خوشی فراوان: فلانی روی پایش بند نیست (یادداشت مؤلف ||) - آرام نداشتن تعجیل و شتابزدگی || - نارحت و بی آرام بودن در اثر عارض شدن هیجان || - در یکجا ساکن و آرام نشدن توقف نکردن در یکجا هر لحظه از جایی به جایی رفتن - روی چیزی (به صورت اضافه)؛ بالای فوق از فرهنگ فارسی دکترمعین) - روی دل داشتن؛ به امتلای ) « کتاب را روی میز میگذاشت » : (یادداشت مؤلف) بالای بر زبر فوق معده مبتلا بودن (ناظم الاطباء) - روی دوش کسی سوار شدن؛ کنایه از مسلط شدن بر او (یادداشت مؤلف) - روی کار آمدن؛ صاحب شغل یا منصبی رسمی شدن (یادداشت مؤلف) - روی هم رفته؛ مجموعاً (یادداشت مؤلف) من حیث المجموع بر روی هم جمعاً (فرهنگ لغات عامیانه) -امثال: روی پوست خربزه پا نمی گذارند%(یادداشت مؤلف ||) ظاهر صورت اوضاع و احوال (از یادداشت مؤلف) نمایش (ناظم الاطباء) - به روی کار؛ مقدمه (ناظم الاطباء) ابتدای کار به ظاهر امر : من به روی کار بدیدم این قوم نوخاسته نخواهند گذاشت که از پدریان یک تن بماند (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 57 ) چنانکه به روی کار دیدم این گروهی مردم هریکی چون وزیری ایستاده و وی نیز سخن می شنود (تاریخ بیهقی ||) - پیش و نزدیک (ناظم الاطباء ||) - صورت کار -روی کاری؛ راستی خلاف دغل خلاف ناراستی و نیرنگ تسلیم : چو در حرب پشت کمانت به خم شد عدو را چه رویست جز روی کاری رضی الدین نیشابوری - روی کار؛ حقیقت کار جریان کار روال کار : ببایدت کردن ز اختر شمار بگویی همه مر مرا روی کاردقیقی || - طرف خوب قماش که در پوشیدن و استعمال کردن بالا باشد رخ کار مقابل پشت کار، و با لفظ بافتن مستعمل (از آنندراج) : دمی بافد ز یوسف روی کاری که درپوشد زلیخا دیده زاری زلالی خوانساری (از آنندراج ||) طرف بیرون چیزی مقابل پشت مقابل ظهر (یادداشت مؤلف) : این دهر همه پشت و ملک او روی این خلق صفر جمله واو محرم ناصرخسرو - پشت و روی کردن؛ قسمت آستر را به رویه تغییر دادن - روی پای؛ پشت پای و طرف بالای پای (ناظم الاطباء) - روی دست؛ پشت دست (ناظم الاطباء ||) - نام فنی از کشتی (ناظم الاطباء) - روی دست خوردن، رودست خوردن؛ناگهان و بی اطلاع قبلی مغلوب عملی یا فکری شدن چنانکه کشتی گیر بسبب فنی مغلوب حریف شود فریب خوردن خام شدن (یادداشت مؤلف) - روی دل گشادن؛ باز کردن و گشودن سینه (ناظم الاطباء ||) مقابل زیر: روی میز روی فرش (یادداشت مؤلف ||) ابره مقابل آستر آنچه بر روی چیز دیگر کشند رویه مقابل ظهاره : از وی [ خوارزم ] روی مخده و قزاکند و خیزد (حدودالعالم) از حدود وی [ وخان ] روی نمدزین و تیر وخی خیزد (حدود العالم) آنکه ظاهر کدورتی دارد بتر از روی باشد آسترشسعدی مرا سردار پشمین جبه ای داد نه آن را آستر بود و نه رویی یغمای جندقی آن روی باشدم که بود رویش آستر آن روی از که جویم و این آستر کجاست نظام قاری || رویه آنچه برسطح چیزی پدیدار گردد، چون پوستهء چربی که بر سطح شیر پدید آید یا ریمی که بر سطح جراحت پدیدار شود - روی برآوردن زخم و داغ؛ به شدن زخم و داغ (آنندراج) بهبود یافتن آن : داغ دل روی برآورد و مرا رسوا کرد یارب این آینه در رنگ چرا شد غماز قدسی (از آنندراج ||) سطح درسها و کتابهای کلاسیک مقابل خارج (یادداشت مؤلف) - از روی خواندن؛ در برابر از بر خواندن یا از خارج خواندن || صفحه: یک روی کاغذ؛ یک صفحهء آن (یادداشت مؤلف) (ناظم الاطباء) : ز کارنامهء او گر دو روی برخوانی به خنده یاد کنی کارهای اسکندرفرخی || طرف جانب سوی جهت سمت: از روی مغرب؛ از جهت، از جانب، از سوی مغرب (یادداشت مؤلف) : که کشتی و زورق هم اندرشتاب گذارید یکسر بر این روی آبفردوسی وزآن روی آتش همه دختران یکی جشنگه ساخته برکرانفردوسی از آن روی سهراب با انجمن همی می گسارید با رودزنفردوسی سپه را همه بیشتر خسته دید وزآن روی پرخاش پیوسته دیدفردوسی وزآن روی گرسیوز نیکخواه بیامد بر شاه توران سپاهفردوسی حجاج بن یوسف از روی دیگر درآمد (تاریخ بیهقی) مجو از دو سو رزم کآید گزند ز یک روی بگشای دیگر ببنداسدی وزآن روی مهراج بر تیغ کوه به دیدار ایرانیان با گروهاسدی وزآن روی کابل شد از مرغ و مای جهان کرد پر گرد رزم آزمایاسدی عنایت دوم [ ایزد تعالی ] آن است که این جای را که از آب برهنه کرد بیشتر از وی از روی شمال کرد (ذخیرهء خوارزمشاهی) - دو روی؛ دو جانب: دو روی سپاه یا لشکر؛ دو لشکر مخاصم، دو لشکر محارب دولشکر رویاروی درآمده : هردو لشکر فراز یکدیگر شدند و از هر دو روی خلقی کشته شدند (تاریخ بلعمی) هرکه مخالف اسلام بود و آنگاه شهادت آورد و شمشیر زند در روی مشرکان پس اگر کشته شود او بهشتی بود (ترجمهء طبری بلعمی) بزد بر سر شانهء پیلتن خروشنده گشت از دو روی انجمن فردوسی برافروختند آتش از هر دو روی جهان شد ز لشکر پر از گفتگویفردوسی چو برخاست آواز کوس از دو روی ز قلب اندر آمد گو نامجویفردوسی خلقی از دو روی کشته شدند و ما چنین جنگی ندیده بودیم (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 48 ) چندان کشته شد از دو روی که سواران را جولان دشوار شد (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 352 ) دشمن سخت چیره شد چنانکه از هر دو روی بسیار کشته شد (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 352 ) بدین سان نظاره دو شاه از دو روی میان دو لشکر به هم کینه جویاسدی || هریک از بخش های پنجگانهء سپاه (از یادداشت مؤلف) : بیاورد لشکر سوی میسره چو گرگ اندر آمد به پیش بره چو یک روی لشکر همه برشکست سوی قلب بهرام شد همچو مستفردوسی || لب دم دمه (یادداشت مؤلف) کنار تیز شمشیر (ناظم الاطباء) : نبیند ز من دشمن بدگمان به جز روی شمشیر و پشت کمانفردوسی روزی که تو به جنگ شوی روی تیغ تو باغی کند پر از گل سوری و ارغوانفرخی || صف و ردیف: دو روی؛ صاحب دو صف به دو صف (از یادداشت مؤلف ||) ریا (برهان) (شرفنامهء منیری) ریا نفاق دورنگی (ناظم الاطباء) ساختگی (برهان) نفاق (شرفنامهء منیری) با ریا به صورت اتباع آید به معنی ریا (یادداشت مؤلف) با ریا عطف تفسیری است - روی و ریا؛ تظاهر و خودنمایی ریاکاری ظاهرسازی : بخشش او طبیعی و گهر است بخشش دیگران به روی و ریاستفرخی به روی و ریا کار کردن ندانی ازیرا نه تو مرد روی و ریاییفرخی گفتند پدریان به روی و ریای خود نخواهند که این مال خداوند باز خواهد (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 258 ) روز و شب هرچه گویم و شنوم همه بی روی و بی ریا باشدمسعودسعد چو این رسمها را ببینی بدان که این بیشتر بهر روی و ریاست ناصرخسرو پس نام آن کرم کنی، ای خواجه برمنه نام کرم به دادهء روی و ریای خویش خاقانی به روی و ریا خرقه سهل است دوخت گرش با خدا درتوانی فروخت سعدی (بوستان) روی تو مگر آینهء لطف الهی است حقا که چنین است و درین روی و ریا نیست حافظ باده نوشی که درو روی و ریایی نبود بهتر از زهدفروشی که درو روی و ریاست حافظ عمریست تا به راه غمت رو نهاده ایم روی و ریای خلق به یکسو نهاده ایمحافظ و چون روزه بدارید مباشید چو اصحاب روی و ریا (دیاتسارون ص 30 ) - با روی و ریا؛ دورو ریاکار اهل ریا و تظاهر : گر روی بتابم ز شما شاید ازیراک بیروی و ستمکاره و با روی و ریایید ناصرخسرو || شرم و حیا و این در کلام تازه گویان بسیار دیده شد (آنندراج) : انده چرا برم چو تجلی ببایدم روی از که بایدم که کسی نیست آشنا مسعودسعد - از روی بردن؛ خجول و محجوب کردن (یادداشت مؤلف) به بیشرمی و وقاحت کسی را از نیتی یا گفتاری یا مطالبه ای منصرف ساختن - از روی نرفتن؛ محجوب و شرمسار نشدن (یادداشت مؤلف) از پای ننشستن از جای نرفتن با وجود ابرام و بیشرمی و پررویی کسی - بیروی؛ بیشرم و بیحیا : گر روی بتابم ز شما شاید ازیراک بیروی و ستمکاره و با روی و ریایید ناصرخسرو - بیرویی؛ بیشرمی : بیرویی ار به روی کسی آری بیشک به رویت آید بیروییناصرخسرو و رجوع به ترکیب بیروی در ذیل همین ماده شود|| - (اصطلاح عامیانه) پررویی وقاحت بیشرمی بیحیایی (یادداشت مؤلف) - پررو؛ بیشرم و وقیح -روی داشتن؛ وقیح و پررو و بیشرم و حیا بودن: من روی این کارها را ندارم (از یادداشت مؤلف) چه رویی دارد - روی نداشتن؛ بیحیا بودن (آنندراج) : گوید سخن مهر به هر بی ره ورویی هیچش ز هم آوازی این طایفه رو نیست وحشی (از آنندراج)( 4 ||) - چاره نداشتن صلاحیت نداشتن : جز جنگ و مقاومت روی ندارد (کلیله و دمنه) - روی نگاه داشتن؛ شرم نگاه داشتن (از آنندراج) : رفت سمن روی چمن را گذاشت زآنکه خزان روی نگاهش نداشت امیرخسرو دهلوی (از آنندراج ||) اساس بنا شالوده (یادداشت مؤلف||) زبده و نخبه و برگزیده و ممتاز و امیر و سرکرده (از یادداشت مؤلف) : خواجهء سید وزیر شاه ایران بوعلی قبلهء احرار و پشت لشکر و روی گهر فرخی روی شاهان جهان یوسف بن ناصر دین میرعادل عضدالدولهء سالار سپاهفرخی ای آبروی ملوک عالم ای روی دین و پشت اسلامفرخی به شرف تاج ملوکی به سخن فخر ملک به لقا روی سپاهی به هنر پشت سپاه فرخی ازآنکه روی سپه باشد او به هر غزوی همی گذارد شمشیرش از یمین و شمال زینبی شرع را پشتی چون روی به هیجا کردی ملک را رویی چون پشت به گاه آوردی سید حسن غزنوی کاین شاهسوار شیرپیکر روی عربست و پشت لشکرنظامی آری چه کنم چگونه باشم بی روی تو چون تو روی کاری سعدالدین حمویه - روی خاندان؛ اشرف خیل خانه (شرفنامهء منیری) بهترین و اشرف دودمان (ناظم الاطباء) - روی نسل آدم؛ کنایه از اشرف خلایق و پیغمبران باشد (آنندراج) (از انجمن آرا) (برهان) (ناظم الاطباء) پیغمبران (از ناظم الاطباء ||) قرار و آرام (آنندراج) (از انجمن آرا) (از برهان) (از ناظم الاطباء ||) سبب و جهت را نیز گویند چنانکه: از این روی و از آن روی یعنی؛ بدین سبب و بدان سبب و زیرا و ایرا مخفف از این روست (از آنندراج) سبب و باعث (از برهان) (از غیاث اللغات) (از فرهنگ جهانگیری) علت قِبَل باب بابت دلیل : ناحیتی از ناحیتی به چهار روی جدا گردد یکی به اختلاف آب و هوا (حدود العالم) کفن فروشی ای جوهری و مرثیه گوی به مرده ای یک، سود است مر ترا به دو روی سوزنی هست به رویت نیازم از همه رویی گرچه همه محنتی به روی رساندانوری از روی عزیزی است بسته باز وز خواری باشد گشاده خاومسعودسعد ای که روی تو به صد روی ز گل تازه تر است از حیایت به عرق روی گل تازه تر است سلمان ساوجی (از شرفنامه) نیست پیدا دهنت بر رخ و بر دولت شاه فتنه آن به بهمه روی که پنهان باشد سلمان ساوجی که روی آن بر مصلحتی بود و بنای این بر خبثی (گلستان) - ازاین روی، یا زین روی، یا ازآن روی، یا -زآن روی؛ لذلک لهذا بدین سبب بناءً علی ذلک بناءً علیه بناءً علی هذا بهرِ برایِ از بهرِ از قبلِ از جهتِ ازیرا چه بدان جهت از برایِ از این جهت (یادداشت مؤلف) : ناب است هر آن چیز که آلوده نباشد زآن روی ترا گویم کآزادهء نابیفرخی تا بنا کند از آن روی که علوی گهرند منوچهری اگر چه ویس بی آهو و پاک است مرا زین روی دل اندیشه ناک است (ویس و رامین) هر دو جهان و نعمتش از بهر مردم است زین روی جان و تنت دوگون و دوتا شده ست ناصرخسرو مانا جناب بستی با منعمان دهر( 5) زین روی باشد از همگان اجتناب تو مسعودسعد ماه منی و عید من و من مه عیدی زآنروی ندیدم که به روی تو ندیدمخاقانی - از چه روی؛ از چه جهت (از مؤید اللغات) از چه بابت از چه جهت بچه سبب (از ناظم الاطباء) : مردم اگر جان و تنست از چه روی فتنه تو بر جان نیی و بر تنیناصرخسرو تفاوت در احوال ما از چه روی هنرور چرا سال و مه در شقاست ناصرخسرو - به چه روی؛ چرا به چه علت : بندیش که مردم همه بنده به چه رویست تا مولا بشناسی و آزاد و مدبرناصرخسرو نفحات صبح دانی به چه روی دوست دارم که به روی دوست ماند که برافکند نقابی سعدی - به هر روی؛ خلاصه فی الجمله مخلص الحاصل به هر صورت (یادداشت مؤلف) : ز فرمان شه ننگ و بیغاره نیست به هر روی که را ز مه چاره نیستاسدی مبر گفت غم کان کنم کت هواست به هر روی فرمان و رایت رواستاسدی - به هیچ روی، یا از هیچ روی؛ بهیچوجه بهیچ طریق مطلقا : من او را نیازردم از هیچ روی ز دشمن بود این زمان کینه جویفردوسی به هیچ رویی با روی آن نگار مرا اگر بهار بود ورنه گل نیاید کمفرخی منت ننهد ز هیچ رویی بر کس گر بدهد مال و ملک خویش همیدون فرخی به هیچ روی تو ای خواجه برقعی نه خوشی به گاه نرمی گویی که آب داده تشی منجیک سنگی زده ست پیری بر طاس عمر تو کان را به هیچ روی نیارد کسی لحام ناصرخسرو برو کز هیچ رویی درنگنجی اگر مویی که مویی درنگنجینظامی به هیچ روی نشاید خلاف رای تو کردن کجا برم گله از دست پادشاه ولایتسعدی مرا اگر همه آفاق مهربانانند به هیچ روی نمی باشد از تو خرسندی سعدی مگر در آینه بینی وگرنه در آفاق به هیچ روی نپندارمت که مانندیسعدی || طرز (فرهنگ لغات ولف) نوع (شرفنامهء منیری) سبیل لحاظ طریقه وجه حال صورت قسم طور شکل (از یادداشت مؤلف) راه سبیل طریق منوال (از ناظم الاطباء) : اما نکاح کردن بر رویهاست (ترجمهء تفسیرطبری) که آزرده شد پاک یزدان ازاوی بدان درد درمان ندید ایچ رویفردوسی سپاهی نباید که با پیشه ور به یک روی جویند هر دو هنرفردوسی و گر بر چنین روی تان نیست رای از ایدر مجنبید یک تن ز جایفردوسی معلوم نیست که امیر ماضی با خلیفه سخن بر چه روی گفت (تاریخ بیهقی) حرام است بر من آنکه برگردد همهء آن یا بعضی از آن به ملکیت من به حیلتی از حیله ها یا رویی از رویها (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 318 ) و لیکن گیا را بباید شناخت ازیرا سخن را درین روی هاست ناصرخسرو دریغ است از این روی برتافتن کزین روی دولت توان یافتن سعدی (بوستان) - روی بقا؛ راه پایندگی و استوار و محکم و برقرار (از ناظم الاطباء ||) - صحت و عافیت و تندرستی (از ناظم الاطباء) - روی تردد؛ راه تردد (از شرفنامهء منیری) (ناظم الاطباء) - روی راست داشتن؛ طریقه و راه راست داشتن : هرکه را روی راست بخت کژ است مار کژ بین که بر رخ سپر استخاقانی - از رویِ، یا ز رویِ؛ برحسب این کلمه مثل نصب و دو زبر عربی است: شرعاً؛ از روی شرع عرفاً؛ از روی عرف مجازاً؛ برحسب مجاز از روی طیبت و از روی مزاح؛ از سر شوخی و بر سبیل مزاح (یادداشت مؤلف) : هر که قیاسش کند به آصف و حاتم واجب گردد بر او ز روی خرد حد منوچهری خوری و بپوشی ز روی خرد ازآن به که بینی که دشمن برداسدی به حکمت است و خرد برفرود مردان را وگرنه ما همه از روی شخص همواریم ناصرخسرو نفس مردم را خداوندان عقل از روی هوش برکشد تا با کرام الکاتبین همتا شود ناصرخسرو مه که از روی تواضع ننهد پیشانی پیش روی تو زهی روی و زهی پیشانی قطران آتشی از روی والاهمتی خلق عالم در امان از حرق توسوزنی روزم سیاه کردی روزی ز روی حرمت در روی تو نگفتم آخر که تو چه کردی خاقانی گنبد گردنده ز روی قیاس هست به نیکی و بدی حقشناسنظامی بلی مرد آن کس است از روی تحقیق که چون خشم آیدش باطل نگوید سعدی (گلستان) - به روی دیگر نهادن؛ واژگونه کردن برعکس نمودن بصورتی دیگر تلقی کردن و تعبیر نمودن طور دیگر تفسیر کردن : من سخت کارهم رفتن این لشکر را و زهره نمی دارم که سخنی گویم که به روی دیگر نهند (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 490 ||) وجه و قصد و غرض و نظر (یادداشت مؤلف) مقصد (فرهنگ لغات ولف) توجه و میل (آنندراج) : چنین گفت رستم که این است رای جز این روی پیمان نیاید بجایفردوسی هرچه خواهی کن که ما را با تو روی جنگ نیست پنجه با زورآزما افکندن از فرهنگ نیست سعدی -روی به کار داشتن؛ آهنگ و قصد کاری داشتن : بیش کس نبود از پیران دولت که کاری برگذاردی و روی به کاری بزرگ داشتیمی (تاریخ بیهقی) - روی ریا؛ قصد ریا طریق و شیوهء ریا : با خداوند زبانت به خلاف دل تست با خداوند جهان نیز ترا روی ریاست ناصرخسرو هفتاد زلت از نظر خلق در حجاب بهتر ز طاعتی که ز روی ریا کنیم( 6)حافظ || چاره علاج صواب خوب پسندیده ممکن میسّر مقدور مقتضی راه (یادداشت مؤلف) صلاح مصلحت شایسته مناسب :رهگذر ما بر بنی تمیم است پس ما را جز جنگ کردن روی نیست (ترجمهء طبری بلعمی) ابوبکر از ما بیازرده است و خالد را سوی ما فرستاده و ما را از امروز جز مدارا روی نیست (ترجمهء طبری بلعمی) نگه کرد گرسیوز جنگجوی جز از جنگ جستن ندید ایچ رویدقیقی بدو گفت بهرام با او بگوی کز ایدر گذشتن مرا نیست رویفردوسی ازین مرز رفتن ترا روی نیست مکن گر ترا آرزو شوی نیستفردوسی ببایدت رفتن چنین است روی که هرچ او کند پادشاه است اویفردوسی کنون کار ما را جز این نیست روی که من دل پر از کین شوم پیش اوی فردوسی به لشکر درافتد از آن گفتگوی که این کار ما را جز این نیست روی فردوسی صورت پیران را زشت می کنند و جز خاموشی روی نیست (تاریخ بیهقی) امیر گفت یا اباسعید چه گویی و روی این حال چیست (تاریخ بیهقی) چون خداوند ضجر شد جز خاموشی روی نبود (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 498 ) بسیار فریاد کردم که بر طبرستان و گرگان آمدن روی نیست (تاریخ بیهقی) البته روی نیست در این باب دیگر سخن گفتن (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 29 ) کجا نامور گفت کای جنگجوی بدین لشکر آنجا شدن نیست رویاسدی برآسای یک هفته تا روی کار ببینیم و پاسخ کنیم آشکاراسدی نیست جز آن روی که دل زین خسیس خوش خوش بی رنج و جفا برکنم ناصرخسرو وان مرغ را بجز غم چون دانهء دگر نیست برخیز و پای او گیر گر هست روی گر نیست ناصرخسرو با عامه که جان را خدای گوید ای پیر چه رویست جز مداراناصرخسرو ز پس نهادم گامی از آنکه روی نبود سپوختند به دوزخ فرو نگونسارمسوزنی چونکه ترا محرم یک موی نیست جز به عدم رای زدن روی نیستنظامی تجسس گری شرط این کوی نیست درین پرده جز خامشی روی نیستنظامی ای باد سحر به کوی آن سلسله موی احوال دلم بگوی اگر باشد رویمولوی در ساخته ام با غم تو روی همین است چون جز ز غم من نفزاید طرب تو اثیرالدین اخسیکتی جز انتصار و طلب ثار روی ندید و جز حرکه المذبوح چاره ندانست (ترجمهء تاریخ یمینی ص 26 ) خوشدلی در کوی عالم روی نیست زآنکه رسم خوشدلی یک موی نیست عطار شنیدم که راهم درین کوی نیست ولی هیچ راهی دگر روی نیستسعدی به نوع دگر روی و راهم نبود جز او بر در بارگاهم نبودسعدی (بوستان) بتنها ندانست روی و رهی بیفتاد ناکام شب در دهیسعدی (بوستان ||) امکان (یادداشت مؤلف) (فرهنگ لغات ولف) طاقت (غیاث اللغات) (شرفنامهء منیری) وسیله راه (یادداشت مؤلف) : گریزندگان را در آن رستخیز نه روی رهایی نه راه گریزفردوسی زمین بماند برین روی و آب پیش آمد به هیچ روی از این آب نیست روی گذر فرخی نه وقت بازگشتن سوی معشوق نه جز با رازداران روی گفتارفرخی ابا ویژگان ماند وامق به جنگ نه روی گریز و نه جای درنگعنصری آنرا ناپسند می نمودیم اما روی گفتار نبود (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 36 ) ما جمله گمان بردیم که سخت بزرگ خبری است و روی پرسیدن نبود (از تاریخ بیهقی) در نهان سوی ما پیغام فرستاد که امروز البته روی گفتار نیست (تاریخ بیهقی) برمرکب زمانه نشسته ستی زو هیچ روی نه که فرود آییناصرخسرو در آب و آذرم از چشم و دل به روز و به شب نه هیچ روی مقام و نه هیچ جای مقر مسعودسعد اگر نیستی روی پیوند او همی دیدمی چهر دلنبد او شمسی (یوسف و زلیخا) ببایدت رفتن به نزد پدر ز فرمان او نیست روی گذر شمسی (یوسف و زلیخا) بی گفت و گوی زلف تو دل را همی کشد با زلف دلکش تو که را روی گفتگوست حافظ نه روی گریز و نه طاقت ستیز (از تاریخ سلاجقهء کرمان) - روی تعارف؛ قوهء کشف اشیاء پنهانی (ناظم الاطباء) - روی چیزی را ندیدن؛ بدان نرسیدن از وصول بدان محروم ماندن : امیر یکی را چنانش بخوابانید که دیگر روی برخاستن ندید (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 101 ) - روی نبودن؛ ممکن نبودن مقدور نبودن مصلحت نبودن امکان نداشتن جانداشتن اقتضا نداشتن : تا این گل دوروی همی روی نماید زین باغ برون رفتن ما را نبود رویفرخی خروشید کای مرد جنگی بایست که از جنگ برگشتنت روی نیستاسدی دهقان بر پشت قصه توقیع کرد که این قدر از تو دریغ نیست و افزون از این را روی نیست (چهار مقاله ||) - چاره نبودن علاج نبودن (یادداشت مؤلف) - روی و راه نبودن یا نداشتن؛ چاره و علاج نبودن یا نداشتن || امید (آنندراج) (برهان) (غیاث اللغات) (ناظم الاطباء) (فرهنگ جهانگیری) (یادداشت مؤلف) احتمال (یادداشت مؤلف) : عدوی ملک و ضد دولتت باد به دردی کش نباشد روی درمانعنصری مدت سه سال مهره در حصار بماند چون روی هیچ پیروزی نبود سربی فرمود کندن (از مجمل التواریخ و القصص) چو می خواهی که یابی روی درمان مکن درد از طبیب خویش پنهاننظامی || تفحص و تجسس نمودن و پیدا کردن (از برهان) تفحص و تفتیش از استفسار و یا تحریک و ترغیب بر آن (از ناظم الاطباء) ( 1) - مخفف رویم و به روم (کشور روم) هم ایهام دارد ( 2) - ن ل: فشاند ( 3) - ن ل: ازین ( 4) - شاهد برای رو نبودن است نه روی داشتن (البته با ضمیری که فعل داشتن را به استن و بودن تبدیل می کند) ( 5) - ن ل: با مردمان عصر 6) - به معنی برحسب نیز ابهام دارد روی (اِ)( 1) فلزی از مس به قلع آمیخته که به تازی صفر و شبه خوانند چه در رنگ شبیه به ) طلا است (از انجمن آرا) (از آنندراج) فلزی است به رنگ خاکستری متمایل به آبی و آن را برای ساختن ظروف و غیره به کار 38 است چون روی را با مس ترکیب کنند ورقه های نازک حلب حاصل شود / برند شمارهء اتمی آن 30 و وزن اتمی آن 65 (فرهنگ فارسی معین) : تو گفتی که از آهنش کرده اند به سنگ و به رویش برآورده اندفردوسی بفرمود کآهنگران آورند مس و روی و پتک گران آورندفردوسی می زرد کف بر سرش تاخته چو روی از بر زر بگداختهاسدی آهنم از آهن و رویی و گر آب شوی آب ترا آهنمناصرخسرو - روی سوخته؛ سولفور مس( 2) (از فرهنگ فارسی معین) - روی گداخته؛ یعنی رویینه نحاس Zinc (2) - Sulfure de cuivre - ( (ترجمان القرآن ||) خود که بر سر پوشند (آنندراج) ( 1.