رنگ

[رَ] (اِ) لون (برهان قاطع) اثر نور که بر ظاهر اجسام نمایشهای مختلف می دهد، بعربی لون گویند (فرهنگ نظام) لون یعنی اثر مخصوصی که در چشم از انعکاس اشعهء نور در روی اجسام پدید آید (ناظم الاطباء) آرنگ گون گونه (برهان قاطع) صِ بْغ (مهذب الاسماء) صِ باغ صِ بْغه (از منتهی الارب) فام (آنندراج) (برهان قاطع) دیز آزَرْد (برهان قاطع) رنگ از نظر فیزیکی: اثری است که در روی چشم از انوار منعکس بوسیلهء اجسام احساس می شود رنگ اجسام: بغیر از منابع نور، رنگ هر جسم بستگی به نوری دارد که آن جسم منعکس میکند و یا از خود عبور می دهد مثلًا اگر نور سفید به یک برگ گل سرخ بتابد این برگ تمام رنگها بجز رنگ قرمز را جذب می کند و فقط رنگ قرمز را منعکس می سازد و از همین سبب قرمز بنظر می آید و همچنین سبزی برگ درختان و غیره رنگهای اصلی که به وسیلهء منشور ظاهر می گردد هفت رنگ است: قرمز، نارنجی، زرد، سبز، آبی، نیلی، بنفش نیوتن دانشمند معروف قرن هیجدهم نخستین بار حدس زد که باید نور سفید مجموعهء این رنگها باشد و این امر را بوسیلهء گردش صفحهء معروف خودش آزمود و ثابت کرد مجموعهء این رنگها با هم اثر نور سفید بر چشم می گذارند، زیرا تأثیر هر رنگ در حدود یک بیستم ثانیه بر چشم باقی می ماند، به عبارت دیگر اگر سرعت صفحهء نیوتن مثلًا 20 دور در ثانیه باشد هر دور آن یک بیستم ثانیه بطول می انجامد و در این مدت باید تمام رنگهای طیف یک بار از جلو چشم عبور کند و هنوز تأثیر رنگ اول برطرف نشده رنگ دیگر می رسد، در نتیجه چشم ترکیبی از رنگها را احساس می کند در بین رنگهای اولیهء طیف نور سفید، سه رنگ وجود دارد که از ترکیب آنها به نسبتهای مناسب نه تنها رنگ سفید بلکه تمام رنگهای طیف را می توان بدست آورد و آنها عبارتند از: سرخ، بنفش مایل به آبی، سبز که برنگهای اصلی موسومند نیوتن عقیده داشت که رنگهای دیگر تجزیه نمی گردند لیکن بموجب نظریهء موجی نور، رنگهای مختلف نورهایی هستند که طول موجشان با هم اختلاف دارند، مثلًا 4 میکرون است و سایر رنگهای طیف دارای طول موجهایی هستند که / 8 میکرون و نور بنفش 0 / طول موج نور قرمز تیره در حدود 0 58/ 60 میکرون زرد 0 / 65 میکرون نارنجی 0 / 80 میکرون قرمز 0 / بین این مقدار قرار گرفته اند چنانکه طول موج: قرمز سیر 0 40 میکرون است و چنانکه ملاحظه می شود هرچه از / 42 میکرون بنفش 0 / 48 میکرون نیلی 0 / 55 میکرون آبی 0 / میکرون سبز 0 رنگ قرمز بطرف بنفش پیش می رویم طول موج نور کم می شود ضمناً هر یک از رنگهای طیف مثلًا نور قرمز دارای طول موج 80 میکرون شروع / معینی نیست، بدین معنی که انواع مختلف رنگ قرمز دارای طول موجهایی هستند که از قرمز سیر با طول موج 0 65 خاتمه می یابد این رنگها بطور اتصالی تغییر میکنند و حد فاصلی بین آنها نمی توان / می شود و به قرمز روشن با طول موج 0 تشخیص داد، یعنی معلوم نیست کجا رنگ قرمز پایان می یابد و رنگ نارنجی آغاز می گردد : پوپک دیدم به حوالی سرخس بانگک بربرده به ابر اندرا چادرکی دیدم رنگین بر او رنگ بسی گونه بر آن چادرارودکی از کوهسار دوش برنگ می هین آمد ای نگار می آور هیندقیقی لب بیجاده رنگ و نالهء چنگ می خون رنگ و دین زردهشتیدقیقی پیراهن لؤلؤی برنگ کامه و آن کفش دریده و به سر بر لامه مرواریدی (از لغت فرس اسدی) برنگ شبه روی و چون شیر موی جهان پر ز بالای و پهنای اوفردوسی تا خوید نباشد برنگ لاله تا خار نباشد ببوی خیروفرخی همه عالم ز فتوح تو نگارین گشته همچو آکنده بصد رنگ نگارین سیرنگ فرخی بگرفت سر زلف تو رنگ از دل تو نزدود وفا و مهر زنگ از دل توعنصری رخ ز دیده نگاشته به سرشک و آن سرشکش برنگ تازه زرشکعنصری همچو یاقوت کش نباشد رنگ پس چه یاقوت باشد و چه حجرعنصری گفتم که مشک ناب است آن جعد زلف تو گفتا به بوی و رنگ عزیز است مشک ناب عنصری که را رنگ چهره سیه تر ز سنگ بدو کی پدید آید از شرب رنگاسدی نگویی بیضه یک رنگ است و مرغان هر یکی رنگی نوای هر یکی رنگی دگرسان بال و پر دارد ناصرخسرو دل ز رنگ سیه چه غم دارد زآنکه شب روز در میان آردسنایی عیسیم رنگ بمعجز سازم بقم و نیل بدکان چه کنمخاقانی رنگ آهن محو رنگ آتش است ز آتشی می لافد و خامش وش است مولوی رنگ زر قلب ده تو می شود پیش آتش چون سیه رو می شودمولوی رنگ لاله گشته رنگ زعفران زور شیرش گشته چون زهرهء زنانمولوی ساقی بچند رنگ می اندر پیاله ریخت این نقشها نگر که چه خوش در کدو ببست حافظ اگر برنگ عقیقی شد اشک من چه عجب که مهر خاتم لعل تو هست همچو عقیق حافظ این کلمه مانند گون و گونه و فام با کلمات دیگر ترکیب می یابد و معانی گوناگونی از ترکیب آنها پیدا می شود، مانند سفیدرنگ، سیاه رنگ، زردرنگ، لعل رنگ، خوش رنگ، پررنگ، کم رنگ و غیره - آب و رنگ؛ اصطلاحی است در نقاشی رجوع به آب و رنگی شود || - زیبایی چهره وجاهت - باده رنگ؛ به رنگ می سرخ رنگ همچون باده : همه جامه ها کرده پیروزه رنگ دو چشمان پر از خون و رخ باده رنگ فردوسی - به رنگ؛ از حیث رنگ لوناً : همه راغها شد چو پشت پلنگ زمین همچو دیبای رومی به رنگفردوسی - بیجاده رنگ؛ به رنگ بیجاده کهربائی رنگ : چو بینم رخ سیب بیجاده رنگ شود آسمان همچو پشت پلنگفردوسی - بی رنگ؛ رنگ پریده : ز بیماری شه غمی شد سپاه که بی رنگ دیدند رخسار شاهفردوسی - پیروزه رنگ؛ برنگ پیروزه فیروزه رنگ برنگ آبی پیروزه ای : چو شد چادر چرخ پیروزه رنگ سپاه تباک اندرآمد به جنگفردوسی همه جامه ها کرده پیروزه رنگ دو چشمان پر از خون و رخ باده رنگ فردوسی - پیل رنگ؛ برنگ پیل پیلگون اسبی همرنگ پیل : سواره فرودآمد از پیل رنگ پیاده گرفتش به آغوش تنگفردوسی - تیره رنگ؛ سیاه رنگ تیره گون : که این مرده ری ببر و خفتان جنگ بینداز و این مغفر تیره رنگفردوسی - حبری رنگ؛ برنگ حبر : حسنک جبه ای داشت حبری رنگ با سیاه میزد (تاریخ بیهقی) - خوب رنگ؛ خوش رنگ : ببردند آن چرمهء خوب رنگ بنزدیک سهراب یل بی درنگفردوسی - دودرنگ؛ آنکه یا آنچه برنگ دود باشد : بدو گفت کین دودرنگ دراز نشسته بر آن ابلق سرفرازفردوسی - دورنگ؛ آنکه یا آنچه دارای دو رنگ است : چه گویم که این بچهء دیو چیست پلنگ دورنگ است یا خود پری است فردوسی ||- مرائی ریاکار محیل آنکه ظاهر و باطنش یکی نباشد رجوع به رنگ در معنای حیله و تزویر( 1) شود - رنگارنگ؛ رنگ برنگ برنگهای گوناگون به الوان مختلف رجوع به رنگارنگ شود - رنگ برنگ؛ رجوع به رنگ برنگ شود - رنگ رنگ؛ رجوع به رنگارنگ و رنگ رنگ شود : همان خیمه و دیبهء رنگ رنگ( 2) همه تخت پرمایه زرین پلنگفردوسی بهنگامهء بازگشتن ز جنگ که روی زمین کرده بد رنگ رنگفردوسی - زردرنگ؛ به رنگ زرد دارای رنگ زرد : چو پیدا شد آن دیبهء زردرنگ از او کوه شد همچو پشت پلنگفردوسی - شبرنگ؛ هرچه سیاه باشد برنگ شب بخصوص اسب شبرنگ (از فرهنگ نظام) رجوع به شبرنگ شود : برانگیخت از جای شبرنگ را بیفشرد بر نیزه بر چنگ رافردوسی بیاورد شبرنگ بهزاد را که دریافتی روز کین باد رافردوسی نهاده نام آن شبرنگ شبدیز بدو عاشقتر از مرغ شباویزنظامی - طاوس رنگ؛ به رنگ طاوس آنچه هم رنگ پرهای طاوس باشد : ز پستان آن گاو طاوس رنگ برافروختی چون دلاور نهنگفردوسی - گلرنگ؛ برنگ گل گلی رنگ فردوسی این ترکیب را در مورد رنگ اسب بکار برده است و گاهی بعنوان صفت برای اسب بکار می برد و گاهی خود این ترکیب بجای موصوف می نشیند و معنی اسب مطلق از آن اراده می شود : ببینی که در جنگ من چون شوم که با بور گلرنگ در خون شومفردوسی چو دیدش درآمد ز گلرنگ زیر [ فریبرز ] هم از پشت شبرنگ شاه دلیرفردوسی و حافظ این ترکیب را بعنوان صفت برای باده آورده است : بادهء گل رنگ تلخ تیز خوشخوار سبک نقلش از لعل نگار و نقلش از یاقوت خام حافظ بیار زآن می گلرنگ مشکبو جامی شرار رشک و حسد در دل گلاب انداز حافظ - لاله رنگ؛ به رنگ لاله همرنگ لاله در سرخی مانند لاله : فرامرز را دید همچون نهنگ سر و دستش از خون شده لاله رنگ فردوسی - مشک رنگ؛ برنگ مشک هم رنگ مشک در سیاهی مانند مشک : چو خورشید برداشت از چرخ رنگ بدرید پیراهن مشک رنگفردوسی - نکورنگ؛ خوش رنگ خوب رنگ رجوع به خوب رنگ شود : نکورنگ اسپان با سیم و زر به استامها در نشانده گهرفردوسی - نیل رنگ؛ به رنگ نیل نیلی رنگ نیلگون فردوسی این ترکیب را در مورد رنگ اسب بکار برده است : بپوشید سهراب خفتان جنگ نشست از بر چرمهء نیل رنگفردوسی سیاوش فرودآمد از نیل رنگ پیاده گرفتش به آغوش تنگفردوسی - همرنگ؛ دو چیز که در رنگی واحد مشترک باشند : یکی ابر دارم به چنگ اندرون که همرنگ آب است و بارانش خون فردوسی - یک رنگ؛ یک رو بی نفاق رجوع به یک رنگ و یکرنگی شود : بر در میخانه رفتن کار یک رنگان بود خودفروشان را به کوی میفروشان راه نیست حافظ علاوه بر ترکیبات مذکور رنگ با کلمات ذیل نیز ترکیب می شود و معانی مختلفی به دست می آید: آبنوس آبی آتش آذر آسمان آفتاب ارزیز افسرده انگشت (زغال) بسد بلور بلوط بنفش بوریا بوقلمون پژمرده پسته پیاز تیره ثابت جیوه چمن خاک خاکستری خرمایی خورشید خون دریا روی زاغ زبرجد زشت زعفران زغال زمرد زنگار ساغری سبز سپهر سحاب سرب سرخ سرمه سنجاب سیم سیماب شبه غالیه غراب فیروزه قرمز قهوه قیر کافور کبود کوه کهربا گندم گوگرد لیمو ماغ مس مهتاب نار نارنج نقره یاقوت و جز اینها - از رنگ شدن؛ از ترس رنگ چهره را باختن ترسیدن رجوع به رنگ باختن شود : دلاور نشد هیچگونه ز رنگ میان دلیران درآمد به جنگفردوسی - چهره بی رنگ داشتن کسی را؛ به درد و اندوه گرفتار ساختن ترسانیدن : تو با دشمنت رخ پرآژنگ دار بداندیش را چهره بی رنگ دارفردوسی - رنگ از آسمان تراشیدن؛ طلب محال کردن (ناظم الاطباء) - رنگ از دیوار تراشیدن؛ گستاخی و شوخی کردن و ظریفی و بیحیایی نمودن (ناظم الاطباء) - رنگ از رخ هندو به آب بردن؛ کنایه از کار محال کردن باشد : عشق از دل سعدی به ملامت بتوان برد گر رنگ توان برد به آب از رخ هندوی سعدی - رنگ از روی بردن؛ ترسانیدن باعث بیم و هراس شدن : بدان خنده اندر بیفشرد چنگ ببردش رگ از دست و از روی رنگ فردوسی - رنگ از روی بگشتن؛ رنگ باختن ترسیدن و رنگ چهره را از دست دادن رجوع به از رنگ شدن و رنگ باختن شود :اسکدار رسید حلقه برافکنده و بر در زده، استادم بگشاد و رنگ از رویش بگشت (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 349 ) - رنگ انداختن؛ در تداول عامه، رنگ گرفتن رجوع به رنگ گرفتن شود - رنگ رخ ناپدید شدن؛ رنگ باختن از خشم یا بیم رجوع به رنگ باختن شود : سپهدار چین کآن سخنها شنید شد از خشم رنگ رخش ناپدیدفردوسی - زرد شدن رنگ رخ؛ از درد و اندوه و ترس چهره بیرنگ و دژم گشتن رنگ چهره را از بیم و اندوه باختن : دل شاه کاوس پردرد شد نهان داشت رنگ رخش زرد شدفردوسی -امثال: بالای سیاهی رنگ نیست؛ بدتر از این ممکن نیست نظیر: غایت رنگهاست رنگ سیاه که سیه کی شود به دیگر رنگ ناصرخسرو برای نظایر و شواهد دیگر رجوع به امثال و حکم شود به هر کجا که روی آسمان همین رنگ است (مرو به هند و برو با خدای خویش بساز)؛سرنوشت تو همین است و این قضای آسمانی است تغییر مکان و سیر و سفر اوضاع را دگرگون نخواهد کرد رنگ رخسار خبر می دهد از سِرّ ضمیر (گر بگویم که مرا بی تو پریشانی نیست) سعدی ظاهر نمایندهء باطن است نظیر : رنگ رویم را نمی بینی چو زر ز اندرون خود می دهد رنگم خبرمولوی رجوع به مثل اخیر و مثل بعدی شود رنگ زردم را ببین احوال زارم را بپرس رجوع به دو مثل بالا شود || برگ نیل که نام دیگرش وسمه است (فرهنگ نظام) ورق النیل ماده ای است که با حنا به موهای سر و ریش می مالند سیاه کردن آن ها را خضاب - رنگ و بوی؛ رجوع به رنگ و بوی شود || خون را گویند (فرهنگ جهانگیری) (برهان قاطع) (آنندراج) : گلنار چو مریخ و گل زرد چو ماه شمشاد چو زنگار و می لعل چو رنگ منوچهری شبی دراز می سرخ من گرفته به چنگ میی بسان عقیق و گداخته چون رنگ منوچهری خوش بود بر هر سماعی می ولیکن مهرگان بر سماع چنگ خوشتر بادهء روشن چو رنگ منوچهری به کامش اندر بزم و به بزمش اندر جام به جامش اندر گلگون میی بگونهء رنگ فرخی همیشه همچو کنون شاد باد و گلگون باد دل تو از طرب و دو کف از نبید چو رنگ فرخی می چون رنگ بزداید ز دل زنگ می رنگین به رخ بازآورد رنگ (ویس و رامین) میل طبع ملکان سوی نشاط است و طرب اندر این فصل و سوی خوردن بگماز چو رنگ مسعودسعد عیشی در انده تیره چو گل طبعی از دانش روشن چو رنگ مسعودسعد دهان لاله تو گویی همی که نوش کند بروی سبزهء زنگارگون نبید چو رنگ ازرقی تا تیره شده ست آبم از سر اشکم بخلاف آن چو رنگ استانوری شاهان که به کینه در ستیزند شمشیر کشند و رنگ ریزند امیرخسرو (از آنندراج) ||رونق کار (جهانگیری) رواج و رونق کار (برهان قاطع) (ناظم الاطباء) رونق، چه گویند کار فلان رنگی دارد یا ندارد (از آنندراج) رنگ و بوی رجوع به رنگ و بوی شود : شعر بی رنگ ولیکن شعرا رنگ برنگ همه چون دیو دوان و همه شنگند و مشنگ قریع الدهر ای به آرام تو زمین را سنگ وی به اقبال تو زمان را رنگسنایی چون کم نشود سنگت چو بد نشود رنگت بازار مرا دیدی بازار دگر رفتی مولوی (از فرهنگ نظام) - بی رنگ شدن؛ بی رونق شدن : به خانه درآی ار جهان تنگ شد همه کار بی برگ و بی رنگ شدفردوسی - رنگ و آب بر روی کار افتادن؛ رونق دادن (آنندراج ||) مکر حیله (فرهنگ جهانگیری) (برهان قاطع) (آنندراج) حیلت و دستان باشد (فرهنگ اسدی) دغا (برهان قاطع) نیرنگ افسون جادویی فریب : همه به تنبل و رنگ است بازگشتن او شرنگ نوش آمیغ است و روی زراندود رودکی چو گودرز و پیران و هومان و طوس نبد هیچ بیداد و رنگ و فسوسفردوسی بنزدیک تو رنگ و بند و دروغ سخنهای پیران نگیرد فروغفردوسی زنی بود با او [ سودابه ] به پرده درون پر از چاره و بند و رنگ و فسونفردوسی تا کی بود این شوخی تا کی بود این رنگ زین شوخی و زین رنگ نگردد دل من تنگ فرخی یکی شاه بد نام او بخسلوس که با حیله و رنگ بود و فسوسعنصری جهان را رنگ و تنبل بیشمار است خرد را بآفرینش کارزار است (ویس و رامین) نگهدار این دو جادو را در آن دز ز رنگ و چارهء رامین گربز (ویس و رامین) جهان را چند گونه رنگ و بند است که داند باز کو را چند بند است (ویس و رامین) نهان با تو صد گونه رنگ آورد زبون گیردت گر به چنگ آورد (گرشاسب نامه) آمد آن ماه دوهفته با قبای هفت رنگ زلف پر بند و شکنج و چشم پر نیرنگ و رنگ معزی ز باد فقه و باد فقر، دین را هیچ نگشاید میان دربند کاری را که این رنگ است و آن آوا سنایی صد حیله و صد رنگ برآمیخته ای و آنگه ز میان کار بگریخته ای ؟ (از کلیله و دمنه) در بحر مدحت تو چو زورق روان کنم در نظم شعر من نبود هیچ ریو و رنگ سوزنی هفتادساله گشتی توحید و زهد گوی مفروش دین به چربک و سالوس و ریو و رنگ سوزنی رنگ و بازیچه ست کار گنبد نارنگ رنگ چند کوشم کز بروتم نگذرد صفرای من خاقانی برنگ عارض و دستان زلف بردی دل که هست مایهء جادو دو چیز حیلت و رنگ رفیع الدین لنبانی (از جهانگیری) - رنگ بکار آوردن؛ نیرنگ ساختن مکر و حیله کردن : چو داند که تنگ اندرآمد نشیب بکار آورد رنگ و بند و فریبفردوسی سوی سیستان رفت باید کنون بکار آوری جنگ و رنگ و فسون فردوسی || ناراستی خیانت (برهان قاطع) خیانت (جهانگیری ||) رستن (فرهنگ جهانگیری) (برهان قاطع) روییدن باشد، چه خود رنگ بمعنی خودرو و رنگیدن بمعنی روییدن بود (برهان قاطع) روییدن و رستن بود چنانکه رنگیده بمعنی رسته و روییده است و خودرنگ یعنی خودرو (آنندراج) : رنگ چو خوردن گرفت لالهء خودرنگ شش مه تنبول کرده دارد دندان عثمان مختاری (از جهانگیری ||) عیب (جهانگیری) (برهان قاطع) (غیاث اللغات) عار (برهان قاطع) (غیاث اللغات) صاحب آنندراج آرد: فرهنگ جهانگیری یکی از معانی رنگ را عیب معنی کرده است و بیت سنائی را مؤید معنی کرده است و می تواند شد که این رنگ بمعنی لون و صورت باشد (از آنندراج) : نفس تست آنکه کفر و دین دارد لاجرم چشم رنگ بین دارد سنائی (از جهانگیری ||) ژنده را گویند که درویشان پوشند (جهانگیری) ژنده که درویشان پوشند (برهان قاطع) خرقهء درویشان و آن را ژنده نیز گویند یعنی کهنه زیرا که پاره های رنگارنگ کهنه بر یکدیگر وصله کرده می پوشیده اند (از آنندراج) ژنده و دلق (غیاث اللغات) جبه ای که درویشان پوشند درویشان ایران سابقاً لباس کبودی می پوشیدند و درویشان هند لباس زرد می پوشند دیگر اینکه جبهء درویشان از تکه های پارچه دوخته می شد که دارای رنگهای متعدد است پس مجازاً رنگ نامیده شد (از فرهنگ نظام) : از آن پوشی تو رنگ ای از خدا دور که تا گویندت این مرد خدایی است اثیرالدین اخسیکتی (از جهانگیری) رنگ پوشیدم همرنگ نمی شد با من هم بینداختمش کی منم اکنون بی رنگ نزاری (از فرهنگ رشیدی) اگر با رنگ پوشان صفا یک رنگ شد مردی چنان باید که از خاطر دورنگی را برون آرد امیرخسرو (از جهانگیری ||) طرز روش (جهانگیری) (برهان قاطع) خصلت شیوه صفت رسم و آیین : بریخت برگ گل مشکبوی پروین رنگ چو شکل پروین بر آسمان کشید اشکال ازرقی (از جهانگیری) نبود نقش دو عالم که رنگ الفت بود زمانه طرح محبت نه این زمان انداخت حافظ ندانم از چه سبب رنگ آشنایی نیست سهی قدان سیه چشم ماه سیما راحافظ غلام همت آنم که زیر چرخ کبود ز هرچه رنگ تعلق پذیرد آزاد استحافظ|| مِثل (برهان قاطع) (غیاث اللغات) (ناظم الاطباء) مانند نظیر شبه (برهان قاطع) (ناظم الاطباء ||) اشتران باشند که از بهر بچه کردن دارند (فرهنگ اسدی) شتر قوی که از بهر نتاج نگاه دارند (از فرهنگ جهانگیری) (از برهان قاطع) شتر قوی شتری که برای نتاج نگاه دارند (آنندراج) : گرفتم( 3) رگ اوداج و گرفتمش بدو چنگ بیامد عزرائیل نشست از بر من تنگ چنان منکر لفجی( 4) که برون آید از رنگ بیاوردش جانم بر زانو ز شتالنگ حکاک مرغزی کاروانی بیسراکم داد جمله بارکش کاروانی دیگرم بخشید بختی جمله رنگ فرخی (از فرهنگ اسدی) لشکر خوارزم در ولایت ابهر و قزوین بی رسمی بسیار کردند و فرزندان مسلمانان به غارت و بردگی ببردند و قرب دو هزار اشتر رنگ از در قزوین براندند (راحه الصدور راوندی ||) گوسپند و بز کوهی باشد (فرهنگ اسدی) بز کوهی (نسخه ای از فرهنگ اسدی) (جهانگیری) نخجیر و بز کوهی و گاو دشتی (برهان قاطع)( 5) : یوزجست و رنگ خیز و گرگ پوی و غرم تک ببرجه، آهودو و روباه حیله، گوردن منوچهری ز سر ببرد شاخ و ز تن بدرد پوست به صیدگاه ز بهر زه و کمان تو رنگ فرخی (از فرهنگ اسدی) به تیر کرد چو پشت پلنگ و پهلوی یوز پر از نشان سیه پشت یوز و پهلوی رنگ فرخی همیشه تا خورش و صید باز باشد کبک چنان کجا خورش و صید یوز باشد رنگ فرخی پلنگ و شیر، در وی مردم جنگ بتان نغز، گور و آهو و رنگ (ویس و رامین) همه دشت با شیر و یوز و پلنگ بد از گرد او غرم و آهو و رنگ (گرشاسبنامه) چون برآشفته گشت یک چندی دور دار از پلنگ بدخو رنگناصرخسرو بخت چون با گلهء رنگ بیاشوبد سرنگون پیش پلنگ افتد رنگ از شخ ناصرخسرو شیر بینم شده متابع رنگ باز بینم شده مسخر خادمسعودسعد ز عدل تو بکند رنگ ناخنان هزبر ز امن تو بکند کبک دیده های عقاب مسعودسعد وآن ابر اگر به دشت ببارد عجب مدار گر شاخ رنگ و آهو از آن بارور شود مسعودسعد راه بر دشمن چو شیر نر ببست تا ز کوهش همچو رنگ اندرکشید مسعودسعد رنگیم و با پلنگ اجل کارزار ما آخر چه کارزار کند با پلنگ رنگسوزنی در دشت و کوه و بیشه به همشیرگی چرند شیر و پلنگ و سرحان گور و گوزن و رنگ سوزنی به نقاشی نوک تیر خدنگ تهی کرده صحرای چین را ز رنگنظامی لطف باری این پلنگ و رنگ را الف داد و برد از ایشان جنگ رامولوی || حصه نصیب (فرهنگ جهانگیری) (برهان قاطع) قسمت (برهان قاطع) بهره (آنندراج) : انده خال و غم عم بگذار تا شوی شادخوار و برخوردار چون زرت باشد از تو جوید رنگ چون بوی مفلس از تو دارد ننگ سنائی (از جهانگیری) بانگ برزد به من که خامش باش رنگ خویش از خدنگ خویش تراش نظامی || نفع (فرهنگ جهانگیری) (برهان قاطع) منفعت (لغت فرس) فایده (برهان قاطع) : از جان و روان خویش رنگت کردم ما را ز لبان خویش رنگی نکنی کیاحسینی قزوینی (از لغت فرس) به هیچ ره نروی تا در او نبینی سود به هیچ کس نروی تا در او نبینی رنگ عنصری مگر چو پردهء شرم از میانه بردارد مرا از آن لب یاقوت رنگ باشد رنگ معزی (از لغت فرس) به بویی از تو شدم قانع و همی دانم که هیچ رنگ مرا از تو جز که بوی تو نیست خاقانی (از جهانگیری ||) زر (فرهنگ جهانگیری) زر و مال و اسباب (برهان قاطع) : یکی آنکه سیران نکوشند سخت که ترسند از ایشان بگیرند رخت دگر آنکه ناسیری آید به جنگ دودستی زند تیغ بر بوی رنگ نظامی (از جهانگیری نسخهء خطی ||) زر و سیم دزدی || قوت (جهانگیری) (برهان قاطع) زور توانایی (برهان قاطع) : مبارزی که به مردی و چیره دستی و رنگ چنو یکی نبود در میان بیست هزار فرخی (از جهانگیری) به عذرا همان جامهء جنگ داد پلنگ دژآگاه را رنگ داد عنصری (از جهانگیری) چراگاه این گاو کمتر نبود هم آبشخورش نیز بدتر نبود به پستان چرا خشک شد شیر اوی دگرگونه شد رنگ و آژیر اوی( 6) (گرشاسب نامه) فروکوفتند آن بتان را به گرز نه شان رنگ ماند و نه فر و نه برز ||؟ جان (جهانگیری) (برهان قاطع) (غیاث اللغات) روح (برهان قاطع) : چو آمد گه زادن زن فراز به کشکینهء گرمش آمد نیاز من و زن در آن خانه تنها و بس مرا گفت کای مرد فریاد رس اگر شوربایی به چنگ آوری من مرده را باز رنگ آوری عسجدی (از جهانگیری ||) شیرینکاری (جهانگیری) (ناظم الاطباء) شیرینکاری یعنی منشأ کار خوب شدن (از برهان قاطع||) جلاجل (جهانگیری) جلاجل دایره (برهان قاطع)( 7 ||) محنت آزار رنج (برهان قاطع) (ناظم الاطباء) مبدل رنج است (فرهنگ نظام) رجوع به رنج شود : آنکه بی رنگ زد ترا بی رنگ هم تواند که داردت بی رنگ سنائی (از فرهنگ نظام||) خوبی و لطافت (برهان قاطع) (ناظم الاطباء) : بسی برنیامد بر این روزگار که رنگ اندرآمد به خرم بهارفردوسی || خوشی (جهانگیری) (برهان قاطع) خوشحالی و تندرستی (برهان قاطع) (ناظم الاطباء) : رنگ آن روز غمی( 8) گردد و بی رنگ شود که( 9) بر آرامگه شیر بگرد آید رنگ فرخی (از جهانگیری ||) خجلت (فرهنگ جهانگیری) خجالت (برهان قاطع) (آنندراج) شرمندگی شرم حیا (برهان قاطع) رجوع به رنگ آوردن و رنگ دادن شود : در ثنای منت از آن رنگ است کز تو بوی کرم نمی آید( 10 ) رضی الدین نیشابوری (از آنندراج) ز نازکی، رخ معنیت آن چنان روشن که رنگ آرد از آن لاله های نعمانی امیرخسرو (از آنندراج ||) خشم با خجالت آمیخته (برهان قاطع) رجوع به رنگ آوردن شود || مایهء اندک و قلیل (از جهانگیری) (برهان قاطع) (ناظم الاطباء ||) قمار (جهانگیری) قمار و حاصل قمار (برهان قاطع) (ناظم الاطباء ||) خداوند و کنا ،« کنارنگ » والی (جهانگیری) (برهان قاطع) صاحب (برهان قاطع) صاحب آنندراج آرد: بمعنی حاکم نیز آمده و در ترکیب بمعنی حاکم، لهذا کنارنگ حاکم و والی را گویند، و در شاهنامه بسیار مذکور شده است - انتهی و رجوع به کنارنگ شود || بد را گویند که نقیض خوب است || شخص احول را گویند (برهان قاطع) (ناظم الاطباء ||) کنایه از اخذ و جر باشد چنانکه کسی یعنی اخذ و جری نمی توانی کرد (برهان قاطع) اخذ و دریافت (ناظم ؛« رنگی بر او نداری » : از کسی طمعی و توقعی دارد گویند الاطباء ||) خال و نقطهء سیاهی که بر جایی گذارند (برهان قاطع) خال (جهانگیری) : آب گویی که آینهء رومی است بر سرش ( برگ چون بر آینه رنگ( 11 )فرخی ( 1) - و رجوع به دورنگ (در حرف د) شود ( 2) - ن ل: همه خیمه از دیبهء هفت رنگ ( 3 یک نوع بز کوهی) (حاشیهء برهان قاطع چ ) ranku - یعنی گرفت مرا ( 4) - ن ل: چنان بنگر لفچی ( 5) - در سانسکریت معین) ( 6) - آژیر هم در این بیت بمعنی قوت و توانایی است (یادداشت مؤلف) ( 7) - مصحف زنگ است (یادداشت مؤلف) 8) - ن ل: همی (جهانگیری، نسخهء خطی) ( 9) - ن ل: چو (جهانگیری، نسخهء خطی) ( 10 ) - ن ل: کرم همی آمد ( 11 ) - در ) چ عبدالرسولی و دبیرسیاقی، بر آینه زنگ چاپ شده است و صورت متن از فیشی است که از نسخهء خطی نقل شده است و صحیح تر بنظر می آید.