رگ

[رَ] (اِ) عِرق (آنندراج) (ناظم الاطباء) مجرای لوله مانندی که متفرق می سازد مواد مایعه را در بدن حیوان یا در اجزای مختلفهء نبات (ناظم الاطباء) لوله های سخت تر از گوشت بدن جاندار که حامل خون است (فرهنگ نظام) عروق [ رگها ] عبارت از مجاری غشائی هستند که در تمام بدن منشعب اند و به دو دسته تقسیم می شوند: عروق خونی و عروق لنفی (رگ شناسی تألیف شود ج، رگان، رگها : خشک شد کلب سگ و بتفوز سگ آنچنان کو را نجنبید « عروق » و « عِرق » امیراعلم و دیگران) و رجوع به ایچ رگرودکی نه در سرش مغز و نه در تنش رگ چه طوس فرومایه پیشم چه سگ فردوسی چون چشم افشین بر من [ احمدبن ابی دؤاد ]فتاد سخت از جای بشد و از خشم زرد و سرخ شد و رگها از گردنش برخاست (تاریخ بیهقی) چونکه بر خویشتن امروز نبخشایی رگ اوداج به نشتر ز چه میخاری ناصرخسرو گر ز آنکه بر استخوان نماند رگ و پی از خانهء تسلیم منه بیرون پیخاقانی چَه آنجا کن کز آن آبی برآید رگ آنجا زن کز آن خونی گشایدنظامی چنان ز جود تو کان تیره شد که برناید بزخم نشتر خورشید از رگش خونی کمال الدین اسماعیل می گریزم تا رگم جنبان بود کی فرار از خویشتن آسان بودمولوی دلایل قوی باید و معنوی نه رگهای گردن به حجت قویسعدی ترا شهوت و حرص و کین و حسد چو خون در رگانند و جان در جسد سعدی صاحب آنندراج آرد: آهن رگ و آهنی رگ و پولادرگ و بدرگ و سست رگ از مرکبات آن است و بریده و نشترزده و نشترگزین و فسرده از صفات، و کمند و کوچه از تشبیهات اوست - دست بر رگ کسی نهادن؛ به چاپلوسی کسی را مطیع اراده و خواهش خود کردن : باد تخت و ملک در سر برادر ما شده بود و نیز کسانی که دست بر رگ وی نهاده بودند و دست یافته نخواستند که کار ملک به دست مستحق افتد (تاریخ بیهقی) یک چند میدان خالی یافتند و دست بر رگ وزیری عاجز نهادند (تاریخ بیهقی) ما را که دست بر رگ صد دل نهاده ایم دل بسته ای به زلف و رگ جان گشاده ای مجیر بیلقانی - دست به رگ بر نهادن؛ نبض کسی را گرفتن : کهنسالی آمد به نزد طبیب ز نالیدنش تا به مردن قریب که دستم به رگ بر نه ای نیک رای که پایم همی برنیاید ز جایسعدی - رگ بسمل؛ نام رگی در گردن که در ذبح قطع می گردد (ناظم الاطباء) -رگ بسمل خاریدن؛ کنایه از کردن کاری است که خود را بسبب آن به کشتن دهند (برهان) کردن کاری که در آن خطر جان باشد (فرهنگ نظام) : مرغ چو بر دام و بر چنه نظر افکند بخت بد آنگه بخاردش رگ بسمل ناصرخسرو - رگ پای؛ صافن (منتهی الارب) (المنجد) رگی است در قسمت زیرین ساق که فصد کنند (المنجد) - رگ جان؛ شریان و آن رگی است که به دل تعلق دارد (غیاث اللغات) شریان و حبل الورید (آنندراج) شاهرگ (فرهنگ نظام) : ای گشته دلم بی تو چو آتشگاهی وز هر رگ جان من به آتش راهیعطار گوئی رگ جان می گسلد زخمهء ناسازش ناخوشتر از آوازهء مرگ پدر آوازش سعدی - رگ جان گرفتن؛ میرانیدن (ناظم الاطباء) : بیدادگری پنجه فروبرده به جانم بگرفته حریفی رگ جانم چه توان گفت لسانی (از آنندراج) - رگ جنبان؛ شرائین (منتهی الارب) - رگ جنبنده؛ شریانها که جنبنده اند (التفهیم) - رگ جهنده؛ شریان (منتهی الارب) رافز (منتهی الارب) (ناظم الاطباء) سرخ رگ (رگ شناسی تألیف امیراعلم و دیگران) - رگ چیزی گرفتن؛ آن را مغلوب و منقاد خود کردن (آنندراج) : نشتر ناله ظهوری همه در سینه شکست به سرانگشت نفس تا رگ تأثیر گرفت ظهوری (از آنندراج) - رگ حجامت؛ اخدع (مهذب الاسماء) (منتهی الارب) رجوع به اخدع شود - رگ خوابانیدن؛ به معنی رگ بازگرفتن است که کنایه از کاهلی و سستی کردن در کاری باشد (برهان) - رگ خواب کسی را گرفتن و به دست -داشتن؛ سر رشته و چم کسی را به دست آوردن و مطیع خود ساختن (آنندراج) مجازاً کسی را در امری تابع خود کردن و این مجاز از آنجا برخاسته که گویند در انسان رگی هست که اگر آن را فشار دهند به خواب می رود (فرهنگ نظام) - رگ در تن برخاستن؛ کنایه از قهر و غضب و خشم باشد (برهان) - رگ دست؛ عجاوه (مهذب الاسماء) (منتهی الارب) - رگ دل؛ وتین (مهذب الاسماء) (منتهی الارب) ابهر (منتهی الارب) -رگ ران؛ نسا (مهذب الاسماء) (منتهی الارب) - رگ زدن ستور؛ ودج (تاج المصادر) (منتهی الارب) - رگ سر؛ قیفال (منتهی الارب) - رگ غضب برخاستن؛ سخت به خشم آمدن و از جای بشدن - رگ فلان چیز نداشتن؛ استعداد آن چیز نداشتن (آنندراج) : اگر لیلی وش من مایل تسخیر می گردد رگ مردی ندارد هرکه بی زنجیر می گردد عطائی حکیم (آنندراج) - رگ قیفال؛ رگ سر (منتهی الارب) : رگ قیفال بهر پای مزنسنایی - رگ کردن؛ تحریک شدن و به هیجان آمدن رگها: رگ کردن پستان رگ کردن فرج - رگ کردن پستان؛ به هیجان آمدن پستان و شیر از آن سرازیر شدن (ناظم الاطباء) - رگ گردن؛ ودج (مهذب الاسماء) (منتهی الارب) ورید (دهار) (مهذب الاسماء) رگ گردن در غیاث اللغات و آنندراج به معنی غرور و سرکشی آمده است ولی ظاهراً در شعر زیر که به عنوان شاهد آمده است کنایه از خشمگین شدن است : جدل از خصم هنر باشد و از من عیب است چون رگ لعل( 1) ز دانا رگ گردن عیب است( 2) محمدقلی سلیم (از آنندراج) - رگ گردن قوی کردن؛ کنایه است از اصرار کردن بر دعوی خود (آنندراج) با زور بخت کج رگ گردن قوی مکن از ذوالفقار باطن اهل سخن بترس ملازمانی (از آنندراج) - رگ گردن نرم کردن؛ کنایه از ترک دعوی و سرکشی کردن (آنندراج) : نرم کن نرم رگ گردن خود را زنهار تا سر خویش به بالین سنان نگذاری صائب (از آنندراج) - رگ مردی یا مردانگی داشتن؛ از صفت مردی و مروت برخوردار بودن - رگ میانگی دست؛ میزاب البدن (منتهی الارب) - رگ میانهء انگشت بنصر و خنصر؛ اسیلم (منتهی الارب) - رگ و پی؛ فضول گوشت: رگ و پی ها را بگیر و بعد بکوب || - عِرق و عصب - رگهای برناجهنده؛ اَورده (منتهی الارب) - رگهای چشم؛ شؤون (منتهی الارب) - رگهای درون بازو؛ رواهش (منتهی الارب) - رگهای درون شکم؛ بجر (از منتهی الارب) - رگهای گوش؛ وشائج (اقرب الموارد) - رگ هفت اندام؛ اکحل (منتهی الارب ||) اصل و نسب (برهان) (ناظم الاطباء) گوهر نژاد تبار رگه رجوع به رگه شود : سپهبد سیاوخش را خواند و گفت که خون رگ و مهر نتوان نهفتفردوسی هرگز به مال و جاه نگردد بزرگ نام بدگوهری که خبث طبیعیش در رگ است سعدی - بدرگ؛ بداصل بدنهاد بدذات : که من زآن سگ بدرگ تیره جان بگیرم همه مرز هاماورانفردوسی - رگ و ریشه؛ اقارب خویشاوندان اقوام و نزدیکان - امثال: رگ به ریشه می کشد؛ فرزندان حالات و صفات خود را از پدر و مادر و اجداد خود به ارث می برند (|| اِمص) با خود از روی خشم و قهر سخن گفتن (برهان) رجوع به رگیدن و ژکیدن شود (|| اِ) شاخه های پیوسته و دراز معدنی از فلز و جز فلز در روی زمین (یادداشت مؤلف) رشته های کان در زمین رگه : و گروهی [ از مردم سودان ] گردنده اند هم اندر این ناحیت خویش و هر جائی که رگ زر بیشتر یابند فرودآیند (حدود العالم) همچنانکه در سنگها رگهاست از لعل و یاقوت و زر و نقره و سرب و نمک و نفت و سیماب (کتاب المعارف) - رگ زر؛ سام سامه (مهذب الاسماء) (منتهی الارب ||) رگ ابر؛ خطی که از ابر نمایان باشد، و پارهء ابر سیاه بدرازا که بصورت رگ باشد (آنندراج) : شب بیاد سر زلف تو کشیدم آهی رگ ابر سیهی گشت و بروزم بگریست خالص (از آنندراج) - رگ دار شدن شراب؛ شراب رگدار شرابی باشد که به انداختن آب اندک در آن مانند رگها پیدا آید و رگدار شدن شراب موصوف به این وصف شدن باشد (آنندراج) - رگ رگ؛ شاخه شاخه رشته رشته : رگ رگ است این آب شیرین و آب شور در خلایق می رود تا نفخ صورمولوی || فقره شق وجهه : عزیمت تو دو رگ داشت از شتاب و درنگ چنانکه داشت دو رگ ذوالفقار از آتش و آب مسعودسعد || هر طبقه از طبقات آجر یا خشت در بنا رج (یادداشت مؤلف) طبقه - رگ کردن؛ رج کردن ردیف کردن پهلوی هم قرار دادن || خط ترک یا برجستگی خفیف بر شیشه و امثال آن || غیرت حمیت: فلانی بی رگ است؛ یعنی غیرت و حمیت ندارد - به رگ غیرت کسی برخوردن؛ سخنی یا عملی بر او ناگوار آمدن ( 1) - در آنندراج: نعل ( 2) - چنانکه اشاره شد در آنندراج این شعر برای رگ گردن به معنی مصدری غرور و سرکشی شاهد آمده، ولیکن ظاهر آن است که شاعر گوید: همانطور که رگ برای لعل عیب است درشت شدن رگ گردن نیز در اثر خشم و تعصب برای شخص دانا عیب است.