رضا

[رِ] (اِخ) لقب امام هشتم حضرت علی بن موسی بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیه و علی آبائه آلاف التحیه و الثناء (ناظم الاطباء) لقب علی بن موسی بن جعفر صادق بن محمد بن الحسین بن علی بن ابی طالب (ع) (منتهی الارب)( 1) کنیهء او ابوالحسن و معروفترین لقبش رضا بود ولادت وی به یازدهم ذی قعدهء سال 148 ه ق در مدینه اتفاق افتاده، اگرچه برخی سال 202 و 203 نیز نوشته اند پدر او حضرت موسی کاظم هفتمین امام شیعیان و مادرش کنیزی پاک و پرهیزکار بود به ، 153 و یا 151 نام نجمه که حمیده مادر امام موسی کاظم وی را خرید و به پسرش بخشید و بعد از ولادت حضرت رضا او را به طاهره مسمی گردانید حضرت رضا در علم و فضل و تقوی سرآمد اقران بود و مأمون دختر خود را به وی داد و او را ولیعهد خود خواند و احترامی تمام در حق او بجا آورد وفات آن حضرت در آخر صفر 203 و بنابه برخی روایات در هفدهم آن ماه یا 23 و یا 13 ذیقعده در طوس روی داد و گویند مأمون حضرت را مسموم کرد بارگاه حضرت بسیار مجلل و باشکوه است و هم اکنون بزرگترین زیارتگاه شیعیان جهان بویژه ایران می باشد و در خراسان املاک فراوانی به آستان قدس رضوی تعلق دارد (از منتهی 217 ) خواندمیر گوید: و در سنهء 201 که سن شریف آن حضرت به چهل وهشت رسید - الَامال شیخ عباس قمی صص 171 مأمون آن جناب را به ولایت عهد خود برگزید و به روایت اکثر علماء، بسبب قصد مأمون در ماه رمضان 203 ه ق در قریهء سناباد طوس درگذشت مدت عمرش بنابه اصح روایات پنجاه سال و مدت امامتش بیست سال بود و مرقدش سرای حمیدبن قحطبهء طایی است در قبه ای که مدفن هارون الرشید بود و اکنون زیارتگاه شیعیان جهان است مأمون زمام ایالت عراق عرب را بدست حسن بن سهل داد و خود در مرو بود گروهی از علویان به طمع خلافت عَلَم طغیان برافراشتند و چون مردم عراق از حسن بن سهل راضی نبودند جمع کثیری به مبایعت و مطاوعت علویان پرداختند مأمون با شنیدن این خبر پریشان حال گشت و با فضل بن سهل ذوالریاستین به مشورت پرداخت و به صوابدید وی بر آن شد حضرت رضا را به ولیعهدی خود برگزیند تا شاید از این راه دیگر سادات را به اطاعت وادارد بدین مقصود دایی خود رجاءبن ابی ضحاک را با جمعی بمدینه فرستاد و با بزرگداشتی تمام آن حضرت را به مرو آورد و بواسطهء یکی از خواص گفت قصد دارم سرانجام خود کناره گیری کنم و مسند خلافت را به وجود تو قرین سازم امام رضا از قبول آن سر پیچید، ولی مأمون گفت اگر آنرا نپذیری باید ولایت عهد را قبول کنی حضرت باز مخالفت کرد، ولی سرانجام به اصرار و تهدید مأمون بدین امر راضی شد، و او با تشریفاتی خاص برای آن حضرت از مردم بیعت گرفت نام او بر سکه ها زدند و علامت سیاه که شعار عباسیان بود به سبز مبدل شد همهء مسلمانان از این حسن انتخاب شاد شدند جز گروهی از غُلات بنی عباس که بر بغداد استیلا داشتند آنان بمخالفت برخاستند و با عم مأمون ابراهیم بن مهدی بیعت کردند و میان ابراهیم بن مهدی و برادر فضل حسن بن سهل که والی عراق بود جنگ درگرفت و هرج و مرج و نارضایی مردم از حسن بن سهل شدت یافت مأمون با شنیدن این اخبار بسوی بغداد شتافت و چون به سرخس رسید در نهان چهار کس مأمور کرد تا فضل بن حسن را در حمام به قتل رساندند و خود به تعزیت وی نشست و به قصاص قاتلان پرداخت، چه او فتنهء عراق را بخاطر برادرش پوشیده می داشت و حضرت رضا آن را در خلوت به مأمون بازگفت مأمون پس از بازگشت به طوس حضرت رضا را نیز زهر داد و گویند علت این کار قصهء خلافت ابراهیم بن مهدی و مخالفت عباسیان با ولیعهدی حضرت بود و برخی گفته اند بسبب صراحت لهجهء حضرت در مخالفت با باطل و بیان حق بود و دسته ای گفته اند که این داستان دروغ است و حضرت به مرگ طبیعی درگذشت، چون محبت مأمون نسبت بدان حضرت در اوج خود بود مأمون جنازهء آن حضرت را با اعزاز و گرامی داشت تمام که خود گریان در کنار تابوت حرکت می کرد در قبه ای که آرامگاه پدرش هارون الرشید بود بخاک سپرد بنابه روایات عدیده آن حضرت پنج پسر داشته و یک دختر، و اسامی ایشان اینست: محمد تقی (که بعد از حضرت به امامت شیعیان رسید)، حسن، جعفر، ابراهیم، حسین، عایشه، و برخی از مورخان گفته اند آن حضرت را جز محمد تقی علیه السلام فرزندی نبود و به زعم حمدالله مستوفی از 91 ) و رجوع به قاموس الاعلام - جمله فرزندان آن حضرت حسین در قزوین مدفونست (از حبیب السیر چ تهران ج 2 جزء 1 صص 82 288 و ج 2 ص 322 و 365 و انساب سمعانی و لباب الالباب ج 1 - 286 ،284 ،236 ،128 ، ترکی و حبیب السیر چ سنگی ج 1 ص 229 ص 79 و التفهیم ص 482 و 490 و نمونهء خطوط خوش کتابخانهء سلطنتی ایران ص 136 و مجمل التواریخ گلستانه و ضحی الاسلام ج ث ص 215 و 263 و مجالس النفائس ص 143 و فهرست تاریخ گزیده (مادهء علی بن موسی الرضا) و فهرست خاندان نوبختی (مادهء علی بن موسی الرضا) و تاریخ سیستان ص 134 و 129 و چهارمقاله ص 225 و مادهء ابوالحسن در همین لغت نامه (علی نوشتهء جعفر مرتضی حسینی « زندگانی سیاسی هشتمین امام » الرضا) شود در پایان مناسب می نماید خلاصه ای از ترجمهء کتاب و ترجمهء خلیل خلیلیان را بر آنچه گذشت بیفزائیم: مسألهء مهمی که در حیات سیاسی حضرت علی بن موسی الرضا (ع) مطرح است، پذیرفتن مقام ولایت عهدی از مأمون عباسی است برای بررسی رویداد ولیعهدی آن حضرت باید تاریخ اسلام و تاریخ خلفای بنی امیه و کیفیت به خلافت رسیدن عباسیان را مورد تحقیق قرار داد و از این جمله اوضاع عمومی سرزمینهای خلافت اسلامی تا سال 203 ه ق (سال وفات حضرت رضا (در طوس) به اجمال از این قرار است: خلفای اموی عموماً ستمگر بودند از آئین اسلام روی گردان شدند و از خلافت جز حکمرانی چیزی در نظر نداشتند تنها رفتار عمر بن العزیز با آنان مغایر بود که حکومت او هم دیری نپائید در نتیجهء ستم این خلفا شورشها و آشوبها علیه حکومت اموی از هر سو پدیدار شد و این شورشها بیشتر رنگ و آمیزهء مذهبی داشت مسلمانان برای احیای آئین اسلام و تابعان سایر ادیان که در بلاد اسلامی می زیستند برای می گفتند چشم امید دوخته بودند عباسیان از این امید مردم به « اهل البیت » برقراری عدل و مساوات به خاندان علی (ع) که آنان را نفع خود استفاده کردند آنان در آغاز کار می گفتند برای نجات مردم از شر بنی امیه آمده اند اما قیام آنان با تبلیغ به نفع اهل بیت در چند مرحله صورت پذیرفت: مرحلهء نخست، دعوت عباسیان در آغاز کار بنفع علویان مرحلهء دوم، فراخوانی به سوی اهل بیت و عترت مرحلهء سوم، دعوت به جلب رضا و خشنودی آل محمد مرحلهء چهارم، دعوی میراث خلافت برای خویشتن عباسیان چون با حیله خلافت را در خاندان خود مستقر کردند آن همه وعده و نوید را زیر پا گذاشتند با مردم بویژه با علویان بنای بدرفتاری را نهادند و به هر بهانه ای هر یک از آنان را هر جا می یافتند آزار می رساندند و حبس می کردند و می کشتند سرانجام می کردند مردم را از آنان رنجاند بدین رو، شورشها « ابوطالب » رفتار ناجوانمردانه ای که عباسیان با عموزادگان خود یعنی خاندان دوباره علیه نظام موجود پدید آمد در روزگار مأمون آشوبها بیش از گذشته گسترش یافت و قیامهایی به هواداری از خاندان علی (ع) در بسیاری از ایالات و شهرها صورت گرفت مأمون دانست که برای رهایی از این مشکلات بایست چند کار را انجام دهد: 1 - فرونشاندن شورشهای علویان 2 - گرفتن اعتراف از علویان مبنی بر آنکه حکومت عباسیان قانونی است 3 - از بین بردن محبت و ستایش و احترام روزافزونی که مردم نسبت به خاندان علوی داشتند از این طریق که احساس عمیق را از نهاد مردم برکند، و علویان را به طرقی که شبهه و شک برنینگیزد نزد مردم بی ارج گرداند مخصوصاً در مورد امام رضا (ع) گفته بود که می خواهد امام را در نظر مردم برای امر خلافت بی لیاقت نشان دهد مأمون هنگامی که از سوی حمیدبن مهران و برخی عباسیان بازخواست شد که چرا این مرد از دیدگاه ما پنهان بود او مردم را به سوی خویشتن فرامی » : ولیعهدی را به امام رضا (ع) داده است بدانها چنین پاسخ داد امام علی بن موسی « خواند از این رو خواستیم ولیعهد ما بشود تا هرچه مردم را به خویشتن جلب کند همه به نفع ما تمام شود مأمون با این کار می خواهد بمردم وانمود کند علی بن موسی از دنیا روبرگردان » : الرضا قصد مأمون را میدانست و می فرمود و در پاسخ کسانی که علت پذیرفتن ولیعهدی را از او « نیست مگر نمی بینید چگونه به طمع خلافت، ولایت عهد را پذیرفته است شرایطی که امام « در واقع این ضرورت بود که مرا به پذیرفتن آن کشانید و من تحت فشار و اکراه بودم » : پرسیده بودند گفت رضا (ع) برای قبول ولایت عهدی اعلام کرد در حقیقت تبرای او را از شرکت در حکومت مأمون نشان میدهد، زیرا امام (ع) اعلام کرد که هرگز نه کسی را بر مقامی می گمارد و نه کسی را عزل می کند نه رسم و سنتی را نقض می کند و نه چیزی از وضع موجود را دگرگون می سازد فقط از دور مشاور در امر حکومت خواهد بود و این شرط نشان میدهد که وی با اکراه این سمت را پذیرفته است از این گذشته چنانکه در بعض سندها می بینیم امام فرمود که این کار به پایان نخواهد رسید دقت در عبارت فقره هایی که امام بر پشت سند ولایت عهدی نوشته است کراهت او را از این کار و علم وی را بر پایان نامطلوب این امر نشان میدهد دیری نپایید که خاندان عباسی در بغداد علیه مأمون بپا خاستند و با ابراهیم مهدی بیعت کردند از سوی دیگر علویان دانستند که - ( مأمون این کار را از روی ایمان نکرده است دیگر بار شورش برخاست و مأمون چاره را در آن دید که امام را از میان بردارد ( 1 ذیل رِضی.