رابعهء قزداری

[بِ عَ یِ قَ] (اِخ) از نسوان و ملکزادگان است پدرش کعب نام در اصل از اعراب بوده در بلخ و قزدار و بست در حوالی قندهار و سیستان و حوالی بلخ کامرانیها نموده کعب پسری حارث نام داشته و دختری رابعه نام که او را زین العرب نیز میگفتند رابعهء مذکوره در حسن و جمال و فضل و کمال و معرفت و حال، وحیدهء روزگار و فریدهء دهر و ادوار صاحب عشق حقیقی و مجازی و فارس میدان فارسی و تازی بوده احوالش در خاتمهء نفحات الانس مولانا جامی در ضمن نسوان عارفه مسطور است و در یکی از مثنویات شیخ عطار مجملی از حالاتش نظماً مذکور او را میلی به بکتاش نام غلامی از غلامان برادر خود بهمرسیده و انجامش بعشق حقیقی کشیده و سرانجام ببدگمانی برادر او را کشته حکایت او را فقیر نظم کرده نام آن مثنوی را گلستان ارم نهاده معاصر آل سامان و رودکی بوده و اشعار نیکو میفرموده از آن جمله است: مرا بعشق همی متهم کنی به حیل چه حجت آری پیش خدای عزوجل به عشقت اندر عاصی همی نیارم شد بذنبم اندر طاغی همی شوی بمثل نعیم بی تو نخواهم جحیم با تو رواست که بی تو شکّر زهر است و با تو زهر عسل بروی نیکو تکیه مکن که تا یکچند به سنبل اندر پنهان کنند نجم زحل هرآینه نه دروغ است آنچه گفت حکیم فمن تکبر یوماً فبعد عز ذل هم از اوست: دعوت من بر تو آن شد کایزدت عاشق کناد بر یکی سنگین دل نامهربان چون خویشتن تا بدانی درد عشق و داغ هجر و غم کشی چون بهجر اندر بپیچی پس بدانی قدر من این دو بیت نیز از افکار اوست و محمد عوفی صاحب تذکرهء لباب الالباب نقل کرده که بسبب این دو بیت به مگس رویین ملقب شده بود: خبر دهند که بارید بر سر ایوب ز آسمان ملخان و سر همه زرین اگر ببارد زرین ملخ بر او از صبر سزد که بارد بر من بسی مگس رویین (مجمع الفصحا 62 ) و این غزل بدو منسوب شده است: ز بس گل که در باغ مأوی گرفت چمن رنگ ، ج 1 ص 222 ) (لباب الالباب ج 1 ص 16 ارتنگ مانی گرفت صبا نافهء مشک تبت نداشت جهان بوی مشک از چه معنی گرفت مگر چشم مجنون به ابر اندر است که گل رنگ رخسار لیلی گرفت بمی ماند اندر عقیقین قدح سرشکی که در لاله مأوی گرفت قدح گیر چندی و دنیی مگیر که بدبخت شد آنکه دنیی گرفت سر نرگس تازه از زرّ و سیم نشان سر تاج کسری گرفت چو رهبان شد اندر لباس کبود بنفشه مگر دین ترسی گرفت (احوال و اشعار رودکی ج 2 ص 630 ) رجوع به مجلهء ایران امروز شماره یکم ص 42 مقالهء آقای نفیسی و سبک شناسی ج 3 ص 111 و ج 1 ص 256 و احوال و اشعار رودکی ج 1 ص 457 و ج 2 ص 630 ج 3 ص 1172 شود رابعه در ادب فارسی نمونهء ( خوش صورتی و زیبائی است: از این مکاری، غداری، رابعه صورتی، زوبعه سیرتی (سندبادنامه ص 238.