دور

[دَ] (ع اِمص) گردش (ناظم الاطباء) حرکت (اقرب الموارد) گردش چون دور جهان و دور فلک (آنندراج) دوران گردگردی چرخش گردانی (یادداشت مؤلف) : تا فلکها را دور است و بروج است و نجوم تا کواکب را سیر است و فروغ است و ضیاست فرخی از قصر جلالتش به صد دور خورشید یک آستان ندیده ستخاقانی آسمان در دور هفتم بود سال شش هزار زاده خورشیدی که بختش تاج سعدان آمده خاقانی تا دور صبح و شام به سالی دهد دو عید هر صبح و شام باد دو عید مکررش خاقانی خدایا تا جهان را آب و رنگ است فلک را دور و گیتی را درنگ استنظامی ای فلک آهسته تر این دور چند وی ز می آسوده تر این جور چندنظامی - دور آسمان؛ گردش چرخ دور فلک گذشت روزگار : سالهای عمر تو بادا ز دور آسمان بی حد و بی مر که بی حد زیبد و بی مر زید سوزنی همه کارم ز دور آسمانی چو دور آسمان شد زیر و بالاخاقانی جام چو دور آسمان درده و بر زمین فشان جرعه چنانکه می چکد خون ز قبای صبحدم خاقانی بی عون ایزدی چه کند دور آسمان بی زور حیدری چه برآید ز ذوالفقارقاآنی - دور آسمانی؛ کنایه است از تصادفات و حادثات روزگار نوائب دهر (یادداشت مؤلف) : همه کارم ز دور آسمانی چو دور آسمان شد زیر و بالاخاقانی - دور به کام کسی رفتن؛ دور به کام کسی زدن گردش روزگار بر وفق مراد وی بودن : صائب کنون که دور به کام تو می رود بشکن به ساغری سر و دست خمار را صائب (از آنندراج) - دور جهان؛ گردش دنیا دور گردون : دور جهان روز نو از سرگرفت موسم نوروز جهان درگرفت امیرخسرو دهلوی (از آنندراج) - دور چرخ؛ حرکت افلاک (ناظم الاطباء) گردش آسمان و ستارگان (یادداشت مؤلف) : دربند دور چرخ هم ارکان هم انجم است در زیر ران دهر هم ادهم هم ابرش است خاقانی (|| اِ) روزگار و دنیا (ناظم الاطباء) زمانه دهر کنایه از تصادفات روزگار نوائب زمان (یادداشت مؤلف) : چنین گفت کز دور چرخ بلند چو خواهد رسیدن کسی را گزندفردوسی چنین گفت کز دور چرخ بلند نخواهم که باشد کسی را گزندفردوسی - دور دهر؛ دور چرخ گردش روزگار دور گردون : از گشت چرخ کار به سامان نیافتم وز دور دهر عمر تن آسان نیافتمخاقانی رجوع به دور گردون شود - دور زمان؛ گردش دهر (ناظم الاطباء) گردش چرخ دور آسمان دور چرخ صروف دهر کنایه از حوادث و نوایب روزگار (یادداشت مؤلف) : چنین بود تا بود دور زمان به نوی تو اندر شگفتی ممانفردوسی در خبر است از سرور کاینات و و صفوت آدمیان و تتمهء دور زمان (گلستان ||) - حوادث روزگار (ناظم الاطباء ||) - تقدیر قضا قدر (یادداشت مؤلف) : هرگز از دور زمان ننالیده بودم (گلستان) جهان به کام من اکنون شود که دور زمان مرا به بندگی خواجهء جهان انداختحافظ - دور سپهر؛ دور آسمان گردش چرخ دور گردون : بر مراد تو باد دور سپهر دور او تا به حکم یزدان استسوزنی تا که ز دور سپهر هست مدار و مدر تا که به گرد مدر هست فلک را مدار خاقانی رجوع به ترکیب دور گردون شود - دور سمایی؛ گردش آسمان دور آسمانی : آنچه با ما می کند اندر زمان آفت دور سمایی می کندسعدی رجوع به ترکیب دور گردون و دور آسمانی شود - دور شمسی؛ یکبار حرکت زمین به دور خورشید که یک سال طول می کشد مقابل دور قمری - دور فلک؛ چرخ گردون گردش آسمان (یادداشت مؤلف) : کار این دهر بین و دور فلک وآن دگر بازده به مردم لکخسروی دور فلک چون تو بسی یار کشت دست قوی تر ز تو بسیار کشتنظامی گرچه از کوی وفا گشت به صد مرحله دور دور باد آفت دور فلک از جان و تنش حافظ صبح است ساقیا قدحی پر شراب کن دور فلک درنگ ندارد شتاب کنحافظ - دور فلکی؛ دور آسمانی دور گردون : دور فلکی یکسره بر منهج عدل است خوش باش که ظالم نبرد راه به منزل حافظ - دور قمر؛ دور قمری : تا بداند سعد و نحس بیخبر دور تست این دور نی دور قمرمولوی سیر سپهر و دور قمر را چه اختیار در گردشند برحسب اختیار دوستحافظ این چه شوریست که در دور قمر می بینم همه آفاق پر از فتنه و شر می بینمحافظ رجوع به دور قمری شود - دور قمری؛ دور آخر کواکب سیاره، چه دور هر کوکبی را هفت هزار سال دانند هزار سال به خودی خود صاحب عمل باشد و شش هزار سال به مشارکت شش کوکب دیگر و آدم پدر ما مردمان در اول دور قمری به ظهور آمد (ناظم الاطباء) : صبحدم نالهء قمری شنو از طرف چمن تا فراموش کنی محنت دور قمری ظهیر فاریابی (از شرفنامهء منیری) رجوع به دور در معنی اصطلاح نجومی آن شود - دور گردون؛ دور چرخ (ناظم الاطباء) و رجوع به ترکیب دور چرخ شود || - روزگار و دنیا (از ناظم الاطباء) : دور گردون گر دو روزی بر مراد ما نگشت دائماً یکسان نماند حال دوران غم مخور حافظ || - کنایه است از حوادث روزگار : دور گردون گسست بیخ و بنم مرگ یاران شکست بال و پرمخاقانی - دور گنبد دوار؛ گردش آسمان دور چرخ : زیر این دور گنبد دوار هست دی با بهار و گل با خارسنایی - دور گیتی؛ دور جهان گردش چرخ || - کنایه است از حوادث و تصادفات روزگار : من آنم که آن روزم از در براند به روز منش دور گیتی نشاند سعدی (بوستان) - دور مدام؛ حرکت دایم (ناظم الاطباء) - ربح دور شرعی؛ سود و منفعت و مرابحهء شرعی (ناظم الاطباء) - فتنهء دور قمر؛ کنایه از معشوق است با ایهام به معنی اصطلاحی کلمه : ز زلفش خلق را جان در خطر بود همانا فتنهء دور قمر بود منیر (از آنندراج ||) بازگشت چیزی به حالتی که بود (از اقرب الموارد ||) حرکت دورانی چیزی || وقت و زمان و هنگام و عصر و عهد (ناظم الاطباء) عهد و زمان (برهان) به جای عصر پذیرفته شده است (لغات فرهنگستان) گاه دوره (یادداشت مؤلف) : فرعون لعین بی خرد را بر موسی دور خویش مگزینناصرخسرو دورها جشنهای دولت بین قرنها سالهای عمر شمرمسعودسعد دور او هر چه کرد و هر چه کند کردهء کردگار کیهان استادیب صابر دور دور بدی است خاقانی هیچ بدفعل نیک ننمایدخاقانی به دور کرم بخششی نیک دید ز محمود کشورستان عنصریخاقانی هست به دور تو عقل نام شکسته کار شکسته دلان تمام شکستهخاقانی دور سلیمان و جور بیضهء آفاق و ظلم عهد مسیحا و کحل چشم حواری و نم خاقانی من به دور مقتضی دیدم به دیمه بادیه کاندر او ز آب و گیا قحط فراوان دیده اند خاقانی دور سخا را به تمامی رسان ختم سخن را به نظامی رساننظامی ملک اعظم اتابک داور دور که افکند از جهان آوازهء جور نظامی دردا که ز عمر آنچه خوش بود گذشت دوری که دلی در او بیاسود گذشت سیف اسفرنگ سزد گر به دورش بنازم چنان که احمد به دوران نوشیروان سعدی (بوستان) دور جوانی بشد از دست من سعدی (گلستان) لیکن اگر دور وصالی بود صلح فراموش کند ماجراسعدی به دور لاله قدح گیر و بی ریا می باش به بوی گل نفسی همدم صبا می باشحافظ به دور لاله دماغ مرا علاج کنید گر از میانهء بزم طرب کناره کنمحافظ کس به دور نرگست طرفی نبست از عافیت به که نفروشند مستوری به مستان شما حافظ سحر ز هاتف غیبم رسید مژده به گوش که دور شاه شجاع است می دلیر بنوش حافظ - دور کمال؛ عصر کمال روزگار کمال عهدی که جهان به کمال خود رسیده است و برغم خاقانی کنایه از سال تولد اوست : دور کمال پانصد هجرت شناس و بس کآن پانصد دگر همه دور محال بود خاقانی - دور هلالی؛ دور کودکی (خسرو و شیرین چ وحید ذیل ص 43 ) : درین دور هلالی شاد می خند که خندیدیم ما هم روزکی چند چو بدر انجمن گردد هلالت برافروزند انجم را جمالتنظامی || ایام و عمر (ناظم الاطباء) ایام (برهان) مدت دوران (یادداشت مؤلف) : تنگ بود غار تو با غور او هیچ بود عمر تو با دور اونظامی پدر چون دور عمرش منقضی گشت مرا پیرانه پندی داد و بگذشتسعدی || زمانه روزگار دوره دهر (یادداشت مؤلف) عالم و روزگار (ناظم الاطباء) : چو داد من نخواهد داد این دور مرا چه ارسلان سلطان چه بغراخاقانی چون ز پس هزار سال اهل دلی نیاورد این همه جان چه می کند دور برای آسمان خاقانی منم که نیست در این دور سخت را با من نه اقتضای رضا و نه اتفاق وفاقخاقانی با دور به داوری چه کوشم دورست نه جور چون خروشمنظامی شنیدم کزین دور آموزگار سرآمد تویی بر همه روزگارنظامی ز مظلومان عالم جور برداشت همه آیین جور از دور برداشتنظامی نمی خواهی که بینی جور بر جور نباید گفت راز دور بر دورنظامی در بزم دور یک دو قدح درکش و برو یعنی طمع مدار وصال دوام( 1) راحافظ عقل و فطرت به جوی نستانند دور دور شکم و دستار استصائب - جور دور؛ ظلم دهر و صدمهء روزگار (ناظم الاطباء) - دور گوشمال؛ زمانهء پر فتنه و ظلم || - ایام فقر و حوادث (ناظم الاطباء) - گردش دور؛ گردش روزگار دور چرخ : بخندید و گفت ای پسر جور نیست ستم بر کس از گردش دور نیست سعدی (بوستان ||) نوبت فرصت دوران دوره (یادداشت مؤلف) : بسیار گشت دورت تا مرد بی تفکر گوید مگر قدیمی بی حد و منتهایی ناصرخسرو دور تو از دایره بیرون تر است از دو جهان قدر تو افزون تر استنظامی چو دور آمد به خسرو گفت باری سیه شیری بد اندر مرغزارینظامی حق به دور و نوبت این تأیید را می نماید اهل ظن و دید رامولوی دور دور عیسی است ای مردمان بشنوید اسرار کیش او به جانمولوی سعدیا دور نیکنامی رفت نوبت عاشقی است یک چندیسعدی دور مجنون گذشت و نوبت ماست هر کسی پنج روزه نوبت اوستحافظ -امثال: دور دور میرزا جلال است یک زن به دو شوهر حلال است (؟) - دور بر کسی افتادن؛ نوبت سرکشیدن پیالهء شراب به کسی رسیدن || - کنایه است از روزگار به مراد او شدن : ساقیا در گردش ساغر تعلل تا به چند دور چون بر عاشقان افتد تسلسل بایدش( 2) حافظ - دور خلافت و حکومت به کسی رسیدن؛نوبت و دوران خلافت و امارت بدو رسیدن خلیفه و حاکم شدن وی : دور خلافت چو به هارون رسید رایت عباس به گردون رسیدنظامی چو دور خلافت به مأمون رسید یکی ماه پیکر کنیزک خریدسعدی - دور دور کسی یا چیزی یا کاری بودن؛حکم حکم او بودن از عالم دست دست او بودن (از آنندراج) : در نظر آن نرگس مستانه است دور دور ساغر و پیمانه است قبول (از آنندراج) عقل و فطرت به جوی نستانند دور دور شکم و دستار است صائب (از آنندراج) - دور کسی سرآمدن؛ در تداول کنایه است از سپری شدن روزگار قدرت یا عزت او || - به پایان رسیدن نوبت او || بار دفعه کرت نوبت مرتبه (یادداشت مؤلف) : و چون منفعت آن پدید آمد اگر بخواهند یک دور دیگر به همین ترتیب بدهند [ نان و دوغ را ] صواب باشد (ذخیرهء خوارزمشاهی ||) بخت و طالع || پیرامون و محیط و گرداگرد (ناظم الاطباء) گرد و پیرامون چیزی (انجمن آرا) (آنندراج) گرد حول پیرامون پیرامن (یادداشت مؤلف) : دو لشکر به قواریر نفط دور محلات ایشان می سوختند (تاریخ جهانگشای جوینی) ز بس جوشیدن گل پیش و پس بود هجوم ناله بر دور قفس بود زلالی (از آنندراج) - بادنجان دورقاب چین؛ متملق و چاپلوس آنکه برای خوش آیند صاحبان زر و زور اظهار نظرهای چاپلوسانه و غالباً دور از حقیقت بکند خوش آمدگو خوش رقص (یادداشت مؤلف) - دور تا دور؛ گرداگرد دورادور دور و بر محیط و گرداگرد (ناظم الاطباء) پیرامون پیرامن اطراف حول: دورتا دور او جماعت نشسته بودند؛ چون دایره ای گرد او فراهم آمده بودند (یادداشت مؤلف) - دور چیزی یا کسی قلم گرفتن یا خط -کشیدن؛ چیزی یا کسی را نادیده انگاشتن: فلان کارگر زرنگ و لایق هم این روزها تنبل شده باید دورش را قلم گرفت مدتهاست دور برادرم را خط کشیده ام و به دیدار او نمی روم و با او همنشینی نمی کنم (فرهنگ عوام) - دور چیزی یا کسی گشتن (یا گردیدن)؛ گرد او گردیدن (یادداشت مؤلف) چرخ زدن گرد چیزی: دار حول الشی ء؛ دار به؛ دار علیه (از اقرب الموارد ||) - قربان و صدقهء وی رفتن گردیدن بر گرد او به قصد اظهار نهایت اخلاص و برای بلاگردانی از جان وی، چنان که مادری به هنگام بیماری فرزندش بلاگردان او شدن مرادف گرد کسی گردیدن (از آنندراج) : دور او می گردم و از سر مرا وا می کند چون توان کردن بلی دور این تقاضا می کند تأثیر (از آنندراج) رقیب دور تو گردید من نگردیدم بیا به دور تو گردم تعصب از دین است؟ - دور سر گرداندن؛ معطل کردن بلاتکیف گذاردن || - بلاگردان ساختن به گرد سر خود یا خانواده گرداندن: مرا (یا بچه های مرا) دور سرت بگردان و این مشکل را حل کن || دایره (ناظم الاطباء) (فرهنگ لغات مؤلف) حلقه و دایره چون دور افق و دور خط و دور رخ و دور قفس (از آنندراج) ||لای تا لا گردش یک بار گردش چیزی گرد چیزی دیگر چنانکه گردش طناب یا سیم گرد لوله یا میله یا ستونی یا گردش طومار کاغذ بر گرد خود یا گرد لوله ای : حکایت این همه گفتیم و همچنان باقی است هنوز بازنکردیم دوری از طومارسعدی|| از دست به دست رسانیدن پیاله ها شراب در مهمانی (ناظم الاطباء) گردش پیالهء شراب (لغت محلی شوشتر) یک بار شراب پیمودن به همهء حریفان مجلسی (یادداشت مؤلف) : ندیمان بنشستند و دست به شراب بردند و دوری چند بگشت (تاریخ بخارا نرشخی) چو دوری چند رفت از جام نوشین گران شد هر سری از خواب دوشیننظامی چون به خرگوش آمد این ساغر به دور بانگ زد خرگوش کآخر چند جورمولوی قدح چون دور با ما شد به هشیاران مجلس ده مرا بگذار تا حیران بمانم چشم در ساقی سعدی بیا که ترک فلک خوان روزه غارت کرد هلال عید به دور قدح اشارت کردحافظ ایام گل چو عمر به رفتن شتاب کرد ساقی به دور بادهء گلگون شتاب کنحافظ به هیچ دور نخواهند یافت هشیارش چنین که حافظ ما مست بادهء ازل است حافظ - دور آخر؛ آخرین دورهء گردش جام شراب برای تناول حاضران بزم : من از شراب این سخن سرمست و فضالهء قدح در دست که رونده ای بر کنار مجلس گذر کرد و دور آخر( 3)در او اثر کرد (گلستان) - دور به سر بردن؛ به اتمام رساندن نوبت پیمانه پیمایی را در مجلس بزمی : من به چشم او را ده بار نمودم که بخسب او همی گفت به سر تا برم این دور به سر فرخی - به دور جام چشانیدن کسی را؛ در باده پیمایی از روی نوبت او را شراب دادن شراب دادن کسی را در مجلسی به نوبت او را می دادن از روی نوبت : در گردش این سپهر ناپیدا غور می نوش به خوشدلی که دورست نه جور چون نوبت دور تو رسد آه مکن جامی است که جمله را چشانند به دور (منسوب به باباافضل کاشی ||) پیالهء شراب (انجمن آرا) (آنندراج) (فرهنگ جهانگیری) (برهان) رشیدی گفته پیاله دوره است نه خود دور و معرب آن دورق است و حق با اوست (از انجمن آرا) (از آنندراج) : شکست دور درستم چه دور امید است گذشت آب من از سر چه جای دامان است خاقانی ساتگینی دهیم و جور خوریم دورها در میانه بستانیمخاقانی وآخر مجلس که دهر میکدهء غم گشاد دور زمان درگرفت ساقی دوران اوخاقانی از ملک استغفار نمود تا مگر به وسیلت این حیلت کأس بأس دور جور سلطان از او درگذرد (ترجمهء تاریخ یمینی) ساقیا می ده که امروزم سر دیوانگی است دور پر گردان که مرگم از تهی پیمانگی است امیرخسرو (از انجمن آرا) -امثال: دور او بیش ده که دیر آمد (امثال و حکم دهخدا) ||مذاکرهء درس های گذشته (ناظم الاطباء) (از فرهنگ جهانگیری) (از برهان) یاد کردن درس های گذشته تا فراموش نشود (انجمن آرا) (آنندراج) - دوره کردن؛ تکرار کردن درسهای گذشته : می کنم درس عشق روز از بر شب همه دور جور می خوانم عبدالواسع جبلی (از انجمن آرا ||) جاسوسی که از اخبار امرا و حکام و اعیان تحقیق نموده به پادشاه نویسد (از برهان) (ناظم الاطباء) (از انجمن آرا) (از آنندراج) (از لغت محلی شوشتر) (از فرهنگ جهانگیری (||) اصطلاح پزشکی) زمان مرض از ابتدای آمدن تا زمان رفتن آن (از اقرب الموارد) (یادداشت مؤلف (||) اصطلاح نجومی) به اصطلاح اهل تنجیم هر دوری سیصد و شصت سال شمسی است چنانچه از تقسیم ابوریحان معلوم می شود (آنندراج) : اما دورها هر دوری سیصد و شست سال است شمسی و ارباع چهاریکهای این دور است (التفهیم ص 516 ) دورها سالهایی باشند شمرده که بدان سالها حالی از حالها به جای خویش بازآید، چون دور سی و سه، اندر این سالها هر ماهی از آن قمری که معلوم کنی به جای خویش بازآید مثلًا چون محرم که به اول بهارگاه بود بدین سالها باز به اول بهارگاه آمده باشد (از التفهیم ص 236 ||) هر چهارهزار سال ج، اَدوار گفته اند مدت عمر دنیا چهار طور است و هر طور چهار کور و هر کور چهار دور و هر دور چهار هزار سال است و از آن است خطبهء حضرت علی(ع): انا مع الکور قبل الکور و انا مع الدور قبل الدور (از ناظم الاطباء) : بعد از هزار دور ترا یافت چرخ و گفت پیرانه سر وجود تو بخت جوان ماست خاقانی || سال (ناظم الاطباء) : کس هست که دور را به جای سال نهد و ربعهایش به جای فصلهای سال (از التفهیم ص 517 ||) گردش سال (ناظم الاطباء (||) اصطلاح منطقی) برهان حکمی که برادر تسلسل است و آن برگشتن دو چیز است به یکدیگر که یکی از آن دو بی وجود دیگری نماند (لغت محلی شوشتر) توقف دو امر است بر یکدیگر که نتیجهء آن توقف شی ء بر نفس است به اصطلاح توقف الشی ء علی نفسه و آن مستلزم تسلسل است و بعضی چنین تعریف کرده اند که دور توقف شی ء بر دیگر بر همان شی ء است چنانچه وجود مرغ موقوف بر بیضه و وجود بیضه موقوف بر وجود مرغ است (از غیاث) در اصطلاح فلاسفه و اهل معقول عبارت از توقف دو امر است بر یکدیگر که نتیجهء آن توقف شی ء بر نفس است و آن بر دو نوع است: الف - دور مصرح که توقف میان دو امر باشد به نحوی که هر یک متوقف بر دیگری باشد مانند آنکه گفته شود الف متوقف و معلول ب است و ب متوقف و معلول الف است و در نتیجه لازم می آید که الف معلول الف و متوقف بر الف باشد و توقف شی ء بر نفس محال است زیرا از وجود شی ء عدمش لازم آید و لازم آید که در آن واحد موجود و معدوم باشد ب - دور مضمر و آن دوری است که به واسطهء امر ثالثی متوقف بر نفس باشد و به عبارت دیگر توقف شی ء بر نفس است به واسطهء امری دیگر چنانکه گفته شود الف متوقف بر ب است و ب متوقف بر ج است و ج متوقف بر ب است و ب به واسطهء ج متوقف بر الف است و این نیز مستلزم توقف شی ء بر نفس است به واسطه و محال است (فرهنگ علوم عقلی تألیف سجادی) : مسأله دور است اما دور یارمولوی دور چون بر عاشقان افتد تسلسل بایدش حافظ ( 1) - شاید مدام (یادداشت مؤلف) ( 2) - به معنی گردش جام و ساغر شراب نیز ایهام دارد ( 3) - شاهد آخرین پیاله نیز تواند بود.