دوایر عروضی

[دَ یِ رِ عَ] (ترکیب وصفی، اِ مرکب) دوایر عروضی علم عروض از علم موسیقی استخراج و تدوین شده و همانطور که در موسیقی قدیم الحان و نغمات را به ملاحظهء تناسب آنها با یکدیگر، به دستگاهها و دسته های گوناگون تقسیم و هر دسته را در دایره ای جمع کرده اند در عروض نیز چند بحر متناسب را در جزو یک دستگاه آورده و آن را دایره نامیده و برای هر دایره اسمی مخصوص وضع کرده اند به این ترتیب که دایره را با ترسیم اقطاری بر چند بخش کرده و بر محیط دایره در هر بخش یکی از ارکان سبب و یا کلماتی که نتیجهء همان حروف است نوشته و مبدأ انشعاب هر بحری را تعیین کرده اند « ف ع ل » وتد و فاصله را با حروف چنانکه از هر کدام از ارکان آغاز کنی یکی از بحور مربوط به آن دایره استخراج می گردد عروض فارسی از عروض عربی گرفته شده و در عروض عربی به قول خلیل بن احمد و پیروانش 15 بحر و به عقیدهء ابوالحسن اخفش و عروضیان متأخر 16 بحر وجود دارد که جمعاً دوایر پنجگانهء عروض تازی را به شرح زیر تشکیل داده اند: 1- دایرهء مختلفه؛ مرکب از سه بحر طویل، مدید و بسیط 2- دایرهء مؤتلفه؛ که از دو بحر وافر و کامل تشکیل یافته است 3- دایرهء مجتلبه؛ که از سه بحر هزج، رجز و رمل تشکیل یافته است 4- دایرهء مشتبهه؛ که از شش بحر سریع، منسرح، مقتضب، مضارع، مجتث و خفیف تشکیل یافته است 5- دایرهء متفقه یا متقارب؛ که به نظر خلیل بن احمد تنها بحر متقارب است و بنا به قول ابوالحسن اخفش دو بحر متقارب و متدارک می باشد - دوایر عروض پارسی؛ از 16 بحر عربی 5 بحر طویل، مدید، بسیط، وافر و کامل را به علت سنگینی و ناخوش آیندی وزن و آهنگ، و عدم تطابق با ذوق فارسیان و ایرانیان حذف و سه بحر جدید که به نام بحور مستحدث معروفند؛ یعنی بحرهای غریب، قریب و - مشاکل را به 11 بحر تازی افزوده بحور 14 گانهء فارسی را تشکیل داده و آنها را در دوایر چهارگانهء زیر گرد آورده اند: 1 دایرهء مؤتلفه؛ مرکب از بحور رجز، رمل، هزج 2- دایرهء متفقه؛ همان دو بحر متقارب و متدارک عربی 3- دایرهء مختلفه؛ مرکب از بحور منسرح، مقتضب، مضارع و مجتث 4 - دایرهء منتزعه؛ مرکب از دو بحر سریع و خفیف تازی و سه بحر غریب، قریب، و مشاکل مستحدث فارسی به نوشتهء معیار الاشعار سه دایرهء خاص فارسی که در عروض عرب وجود ندارد به شرح زیر است: که شامل اوزان ذیل است: 1- هزج مکفوف (مفاعیل چهار بار) 2- رجز مطوی (مفتعلن « مجتلبهء زائدهء مزاحفه » دایرهء اول، دایرهء شامل اوزان ذیل: 1- سریع مطوی (مفتعلن « مشتبههء مزاحفه » چهار بار) 3- رمل مخبون (فعلاتن چهار بار) دایرهء دوم، دایرهء مفتعلن فاعلات) 2- منسرح مطوی (مفتعلن فاعلات مفتعلن) 3- مقتضب مطوی (فاعلاتن مفتعلن مفتعلن) 4- قریب مکفوف (مفاعیل مفاعیل فاعلات) 5- مضارع مکفوف (مفاعیل فاعلات مفاعیل) 6- خفیف مخبون (فعلاتن مفاعیلن فعلاتن) 7- مجتث که وزنهای مثمن ذیل را شامل است: 1- منسرح مطوی (مفتعلن « مشتبههء زایده » مخبون (مفاعلن فعلاتن فعلاتن) دایرهء سوم، دایرهء فاعلات 2 بار) 2- مضارع مکفوف (مفاعیلن فاعلات 2 بار) 3 - مقتضب مطوی (فاعلاتن مفتعلن 2 بار) 4- مجتث مخبون (مفاعلن فعلاتن 2 بار) 5- وزن مهمل (فاعلات مفاعیل 2 بار) به طور کلی دوایر عروضی اصلی متداول و مستعمل فارسی را برحسب تعداد و نظم هجای بلند و کوتاه آنها می توان 15 دایره یا سلسله شمرد جمعاً با 52 بحر اصلی به شرح زیر: دایرهء اول، 16 هجا دارد ( 12 بلند و 4 کوتاه) که سه بحر زیر از آن بدست می آید: 1- رجز ( 4 بار مستفعلن) 2- رمل ( 4 بار فاعلاتن) 3 - هزج ( 4 بار مفاعیلن) که به سبب سنگینی وزن در فارسی کمتر بکار می رود دایرهء دوم، نیز 16 هجا دارد ( 8 بلند و 8 کوتاه) که 3 بحر ذیل از آن بدست می آید: 1- هزج اخرب مکفوف سالم ضرب (مفعول مفاعیل مفاعیل مفاعیلن) که صورت اصلی آن به سبب سنگینی وزن کمتر ولی با حذف هجاهای آخر بیشتر استعمال دارد 2- رجز مثمن مطوی ( 4 بار مفتعلن) 3- رمل مخبون ( 4 بار فعلاتن) دایرهء سوم، نیز 16 هجا دارد ( 8 بلند و 8 کوتاه) و از آن 6 بحر حاصل شود: 1- منسرح مطوی (مفتعلن فاعلات مفتعلن فاعلن) 2- خفیف مثمن مخبون (فعلاتن مفاعلن 2 بار) 3- مضارع مثمن مکفوف محذوف (مفاعیل فاعلات مفاعیل فاعلن) 4- مضارع مکفوف اخرب (مفعول فاعلات مفاعیل فاعلاتن) که به سبب سنگینی وزن غالباً با حذف جزء آخر به صورت (مفعول فاعلات مفاعیل فاعلان) درمی آید و مضارع اخرب مکفوف محذوف نامیده می شود و خود از رایج ترین اوزان شعر فارسی است 5- مقتضب مطوی (فاعلات مفتعلن 2 بار) 6- مجتث مخبون (مفاعلن فاعلاتن) که از مبتدعات عروض دانان ایرانی است دایرهء چهارم، مرکب از 16 هجا ( 8 کوتاه و 8 بلند) که 5 بحر از آن حاصل شود 1- رمل مشکول (فعلات فاعلاتن 2 بار) 2- هزج مقبوض مکفوف محذوف یا مقصور (مفاعلن مفاعیل مفاعلن فعولن یا مفاعیل) که گاهی با حذف هجای کوتاه آخر مفاعیل، نیمهء اول مصرع به صورت (مفاعلن فعولن مفاعلن فعولن) درمی آید 3- رجز مخبون مطوی (مفاعلن مفتعلن 2 بار) 4- هزج مکفوف مقبوض (مفاعیلُ مفاعلن 2 بار) 5- رجز مطوی مخبون (مفتعلن مفاعلان 2 بار) دایرهء پنجم، نیز 16 هجایی است ( 8 کوتاه و 8 بلند) که دو بحر از آن استخراج می شود: 1- رجز مخبون (مفاعلن 4 بار) 2- چهار بار فاعلات که یا با حذف هجای آخر به صورت (فاعلن) و یا با ادغام به صورت (فاعلاتن) درمی آید دایرهء ششم، 12 هجایی است ( 6 کوتاه و 6 بلند) و خود شامل دو بحر است: 1- متقارب (فعولن 4 بار) 2- متدارک (فاعلن 4 بار) دایرهء هفتم، نیز 12 هجایی است ( 6 کوتاه و 6 بلند) و 6 بحردارد: 1- سریع مطوی موقوف (مفتعلن مفتعلن فاعلات) 2- قریب مخبون (فعلاتن، فعلاتن، مفاعلن) 3- قریب مکفوف (مفاعیل مفاعیل فاعلات) 4- قریب اخرب مکفوف صحیح ضرب و عروض (مفعول مفاعیل مفاعیلن) 5- خفیف مخبون (فعلاتن مفاعلن فعلاتن) 6- مشاکل مکفوف مقصور یا محذوف (فاعلات مفاعیل مفاعیل - یا فعولن) این دایره نیز برساختهء ایرانیان است دایرهء هشتم، از 20 هجا تشکیل یابد ( 12 کوتاه و 8 بلند) و خود شامل دو بحر است: 1- کامل مثمن (متفاعلن 4بار) 2- وافر مثمن (مفاعلتن 4 بار) دایرهء نهم، 16 هجایی - است ( 6 کوتاه و 10 بلند) و خود از 4 بحر تشکیل شده است: 1- هزج مثمن اشتر صدر سالم عروض (مفاعلن مفاعیلن 2 بار) 2 رمل مکفوف و سالم (فاعلات فاعلاتن 2 بار) 3- رجز مخبون و سالم (مفاعلن مستفعلن 2 بار) 4- رجز سالم و مخبون (مستفلن مفاعلن 2 بار) دایرهء دهم، که 16 هجا دارد ( 6 کوتاه و 10 بلند) و 5 بحر از آن بدست می آید: 1- مضارع مثمن مقبوض (مفاعلن فعلاتن 4 بار) 2- خفیف سالم صدر و مخبون عروض (فاعلاتن مفاعلن 2 بار) 3- مقتضب مطوی سالم ضرب و عروض (فاعلات مستفعلن 2 بار) 4- مقتضب مخبون صدر و سالم عروض (مفاعیل مفتعلن 2 بار) 5- قریب مثمن مکفوف صدر و سالم عروض (مفاعیل فاعلاتن 2 بار) دایرهء یازدهم، که باز 16 هجایی است ( 8 کوتاه و 8 بلند) و خود سه بحر را در بردارد: 1- مقتضب مخبون صدرین مطوی ضربین (مفاعیل مفتعلن 2 بار) 2- بحر مشاکل (فاعلات مفاعلن) 3- مجتث مشکول صدر (مفاعل فاعلاتن 2 بار) دایرهء دوازدهم، باز 12 هجایی است ( 4 کوتاه و 8 بلند) مرکب از 4 بحر: 1- منسرح مسدس مطوی حشو (مستفعلن فاعلات مستفعلن) 2- خفیف مسدس مخبون (فاعلاتن مفاعلن فاعلاتن) 3- منسرح مسدس مرفوع (مستفعلن مفعول مستفعلن) 4 - غریب مخبون عروض (فاعلاتن فاعلاتن مفاعلن) دایرهء سیزدهم، 12 هجایی است ( 8 کوتاه و 4 بلند) و فقط یک وزن از آن درآید: متدارک مخبون (فعلن 4 بار) دایرهء چهاردهم، 14 هجایی است ( 4 کوتاه و 10 بلند) و 5 بحر ازآن بیرون آید: 1- بسیط (مستفعلن فاعلن 2 بار) 2- مدید (فاعلاتن فاعلن 2 بار) 3- طویل (فعولن مفاعیلن 2 بار) 4- مقلوب طویل (مفاعیلن فعولن 2 بار) 5- عمیق (فاعلن فاعلاتن 2 بار) که دو بحر اخیر برساختهء ایرانیان است دایرهء پانزدهم، بحر ترانه، که از ساخته های ایرانیان است و گویند رودکی نخستین بار آن را از کودکی کوزباز آموخت و بکار برد و اهل عروض آن را به وسیلهء زحافات و علل از بحر هزج استخراج کرده اند و اصل آن را (مفعولُ مفاعلن مفاعیلن فع) دانسته اند و در کتب عروض با توجه به اختلافات جزیی 16 نوع از آن 96 و بدیع و عروض و قافیه - را ضبط کرده اند که 8 نوع از شجرهء اخرب و 8 نوع از شجرهء اخرم می باشد (از المعجم صص 68 173 و یادداشت مؤلف) رجوع به مادهء - 121 و وزن شعر فارسی تألیف دکتر خانلری صص 133 - تألیف استاد همایی صص 119 عروض و بحر و بحور شود.