دکان

[دُکْ کا / دُ] (از ع، اِ) دوکان (منتهی الارب) (دهار) مرادف حانوت (از آنندراج) حانوت، و آن معرب از فارسی است (از اقرب الموارد) واحد دکاکین، و آن معرب از فارسی است (از صحاح جوهری) صاحب تاج العروس (ذیل مادهء دکک و دکن) در گرفته اند که به معنی زمین هموار و گسترده است که در این « دکاء » مورد ریشهء آن بنقل از لغویان گوید برخی آنرا مشتق از صورت نون آن زائد باشد و برخی آنرا معرب از فارسی گویند و در این صورت نون آن اصلی است و برخی آنرا وزن فعلان از ذکر کرده اند حجرهء داد و ستد و تجارت جایی که در آنجا بساط گسترده به « دکن » دانند و برخی دیگر آنرا فَعّال از « دک » معرض بیع و شرا در می آورند (از ناظم الاطباء) جایی که کاسب اجناس خود را در آن نهد و فروشد (فرهنگ فارسی معین) خان دکه عِرزال کُرْبَج (منتهی الارب) ج، دَکاکین (منتهی الارب) (اقرب الموارد) : آن زن از دکان فرودآمد چو باد پُس فلرزنگش بدست اندر نهاد رودکی (از سندبادنامه) بدو گفت آهنگر ای نیکخوی چه داری به دکان ما آرزویفردوسی رسته ها بینم بی مردم و درهای دکان همه بربسته و بر در زده هر یک مسمار فرخی همچو زنبور دکان قصاب در سر کار دهد جان چه کنمخاقانی ز پی آنکه دو جا مکتب و دکان دارم نه به مکتب نه به دکان شدنم نگذارند خاقانی صد رزمهء فضل بازبسته یک مشتریم نه پیش دکانخاقانی بر در این دکان قصابی بی جگر کم نواله ای یابینظامی هر دکانی راست بازار دگر مثنوی دکان فقر است ای پدرمولوی بر دکان بودی نگهبان دکان نکته گفتی با همه سوداگرانمولوی و از آن پس ترک تجارت کنم و به دکانی بنشینم (گلستان سعدی) برخیز تا طریق تکلف رها کنیم دکان معرفت به دو جو پربها کنیمسعدی روز و شب همسرای و همدکان در دکان مرد و در سرای زنیسعدی قُربَج، کُلبه؛ دکان می فروش (منتهی الارب) -امثال: دکان مال تو اما ناخنک مزن؛ این که بزبان گوید همه چیز من تراست، عمل او برخلاف آن باشد (امثال و حکم دهخدا) اختیار این مال یا این کار با تو، ولی بشرط اینکه زیاده روی نکنی (از فرهنگ عوام) - دکان آرای؛ آرایش کنندهء دکان (ناظم الاطباء ||) - دکان داری که از متاع و کالای خود تحسین و تعریف کند (ناظم الاطباء) - دکان آرایی؛ عمل آراستن دکان || - کنایه از چرب زبانی و تکلف کردن در فروختن کالای سهل به بهای گران (آنندراج) تحسین و تعریف دکاندار از متاع و کالای خود (ناظم الاطباء) دکانداری و رجوع به دکانداری شود - دکان آواره کردن؛ بر هم زدن دکان و بر هم شدن (آنندراج) : بهائی بیخودی را چار کرده دکان عقل و دین آواره کرده بهایی (از آنندراج) - در دکان کسی را بستن؛ کار و کسب او را تعطیل کردن از رونق انداختن کسب و کار او : آفتابم بایدی با چشم درد تا طبیبان را دکان در بستمیخاقانی چون به صد جان یکدلی نتوان خرید دلفروشان را دکان دربسته بهخاقانی - دکان باز( 1)، دکان بسته؛( 2) اصطلاحاتی است که به دو نوع مؤسسه از لحاظ روش آنها در استخدام کارگر اطلاق و آنهائی که « دکان بسته » میشود کارخانه ها و مؤسسات صنعتی که فقط کارگران عضو اتحادیهء کارگران را استخدام می کنند خوانده میشوند (از دایره المعارف فارسی) و رجوع به همین مأخذ شود - دکان باز « دکان باز » خود را به این قید مقید نمی کنند کردن؛ گشادن دکان (آنندراج) : اگر عشق دکان نمی کرد باز کجا خرج میگشت کالای ناز ظهوری (از آنندراج ||) - بنیاد نهادن چیزی با قصد فریب و اغواء - دکان بالاتر گرفتن از کسی؛ رواج و رونق بیشتر از کار آن کس به کار خود دادن روی دست برخاستن : لعل او در دلبری استاد بود خط دکان زُاستاد بالاتر گرفت میرخسرو (از آنندراج) - دکان برانداختن؛ بر هم زدن و از میان بردن دکان جمع کردن دکان : تا یافت محک شب از سپیدی صراف فلک دکان برانداختخاقانی - دکان بربستن؛ دکان بستن : دکان بربند عیسی کاندرین کان مسیحائی کم از بیماریی نیست طالب آملی (از آنندراج) - دکان برتر گرفتن؛ نظیر: تخته بر سر استاد زدن (امثال و حکم) روی دست برخاستن : بود شاگرد خرد یکچند لیک اکنون چو باد همتش زُاستاد برتر شد دکان برتر گرفت سنائی - دکان برچیدن؛ بر هم زدن دکان : ضرر و نفع چون دکان برچید یأس اندر حقیقت است امید حکیم حاذق (از آنندراج) -امثال: آن دکان برچیده شد؛ انتظار نفع پیشین حالا بی جاست (از امثال و حکم) - دکان بستن؛ مقابل دکان گشادن و باز کردن (آنندراج) : کمر بناز چو آن پرحجاب می بندد دکان جلوه گری آفتاب می بندد تأثیر (از آنندراج) ز ناتوانی چشمت جهان چو گشت خراب طبیب را نبود چاره جز دکان بستن میرخسرو (از آنندراج) - دکان پهلوی دکان کسی باز کردن؛ در اصطلاح عامه، با کسی در کسب یا در هر کار دیگری رقابت کردن (از فرهنگ عوام) - دکان در رو افتادن؛ بر هم زدن دکان و بر هم شدن (آنندراج) : ای سرشک دمبدم سهل است گر مفلس شدن داد خواهد گشت فرصت چون دکان در رو فتاد مسیح کاشی (از آنندراج) - دکانی را بستن؛ کسبی را تعطیل کردن متاعی را از رواج انداختن ترک آن کار کردن : بغیر از زیان نیست در خودفروشی اگر سود خواهی ببند این دکان راصائب -دکان کسی بربستن؛ کسب او را از رونق انداختن : شهد لبهای تو دکان طبیبان بربست دست در دامن تیغ نگهت مرهم زد نظیری (از آنندراج) - دکان کسی را تخته کردن؛ مقابل دکان گشادن (از آنندراج) دست او را از شغلی یا نفعی یا امری کوتاه کردن (فرهنگ عوام) : زلف بتان ز شانه دکان تخته می کند از شرم حلقه های خط مشکبوی تو فضل علی بیک امتیاز (از آنندراج) چنان علم بسخن شد نهال خامهء من که تخته کرد دکان انوری و سعدی را تأثیر (از آنندراج) - دکان به دولاب گشتن؛ به مال دیگران خرید و فروخت کردن (آنندراج) : خانه آباد به معموری سیلاب کند تاجری را که به دولاب دکان می گردد صائب (از آنندراج) - دکان چیدن؛ اشیاء را جداجدا چیدن تا هر کس هرچه خواهد فراگیرد (از آنندراج) : ز سودایت نواگر گشته ام با این پریشانی دکان آرزو چیدم تماشا کن چها دارم عالی (از آنندراج) از متاع عاریت بر خود دکانی چیده ام وام خود خواهد ز من هر دم طلبکار خدا ؟ (از آنندراج) - دکان طبیب؛ محل طبابت وی دکه ای که پزشک در آنجا به درمان بیماران پردازد : درد فراق را به دکان طبیب عشق بیرون ز صبر چیست مداوا، من آن کنم خاقانی - دکان گرد آوردن؛ کنایه از رونق روز بازار و رواج یافتن متاع (آنندراج) - دکان گرداندن؛ کنایه از رونق بخشیدن بازار و رواج دادن آن (از آنندراج) : عیش را بازار گرم از گردش ساغر بود همچو ساقی کس نگرداند دکان زندگی اشرف (از آنندراج) فتاده ای به دیاری که جنس دانش را نمی خرند اگر صد دکان بگردانی شانی تکلو (از آنندراج) - دکان گردیدن؛ کنایه از گرمی بازار و پرمایه بودن دکان (غیاث) رونق بازار و رواج یافتن متاع (از آنندراج): گشت سودای توام مایهء سرگردانی آری از گرمی بازار دکان میگردد اشرف (از آنندراج) نمرده عمر کسی جاودان نمی گردد خراب تا نشود این دکان نمی گردد صائب (از آنندراج) - دکان گرفتن؛ کنایه از رونق بازار (آنندراج) - دکان گرم ساختن؛ کنایه از رونق دادن بازار (از آنندراج) : نهان شد شمع در فانوس و بی تاب است پروانه به تقریبی دکان خویش خوبان گرم می سازند غنی (از آنندراج) - دکان گشادن؛ پهن کردن بساط : چو خلق جمله به بازار جهل میرفتند همی ز بیم نیارم گشاد دکان راناصرخسرو || - آغازیدن به ارائهء متاعی یا چیزی : چو بر لعل معنی گشاید دکان بدخشان بدخشان برآید ز کان ظهوری (از آنندراج) - دکان نهادن؛ گشادن دکان متاع عرضه کردن : بر طرف لب تو جان عیسی از نیل و بقم دکان نهادهخاقانی تا ظهوری در سخن دکان نهد رخصت شاه دکن می بایدم ظهوری (از آنندراج) - دکان واکردن؛ گشادن دکان دکان باز کردن (آنندراج) : مهرهء گل گردد از گرد کسادی آفتاب هر کجا حسن گلوسوز تو دکان واکند صائب (از آنندراج) - به دکان آمدن؛ آمادهء فروش شدن به بازار آمدن عرضه و فروش را : شد توت سپید و انگور رسید وآن توت سیاه آمد به دکانبهار - پنج دکان شرع؛ کنایه از اصول دین و مذهب رجوع به پنج دکان شرع در ردیف خود شود - هفت دکان؛ کنایه از هفت کشور در هفت اقلیم باشد (آنندراج) : از این دو عقاقیر صحرای دلها در این هفت دکان گیائی نیابیخاقانی -همدکان؛ معاشر و شریک در کسب و کار شریک دکان کسی : روز و شب همسرای و همدکان در دکان مرد و در سرای زنیسعدی و رجوع به همین ترکیب در ردیف خود شود || فیروزآبادی در قاموس می گوید مرحوم دهخدا در یادداشتی در مورد این گفتهء فیروزآبادی چنین آورده اند: نمی دانم مرادش از « و فیروز قباد دکان قرب الابواب » دکان چیست، آیا به معنی شهر و یا قریه است و یا دکان را که به معنی حانوت گفته اند یکی از معانی حانوت قریه ای یا شهری است که در آنجا شراب بسیار افکنند و رز بسیار باشد و مؤید این معنی شاید دکان نام قریه ای بین همدان و کرمانشاه باشد و شاید در آنجا هم شراب خوب بوده است || کنایه از وسیلهء معاش و کاسبی بر وجهی که آمیخته به زرنگی و تردستی باشد : زنان گفته بودند چنانکه حیلتها و دکان ایشان است که این خداوندزاده را بسته اند (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 577 ) و رجوع به دکاندار و دکانداری شود || دوکانچهء هموار و برابر که بر وی نشینند (منتهی الارب) دکه ای که برای جلوس و نشستن ساخته باشند (از تاج العروس) بنائی که قسمت بالای آن را برای نشستن مسطح کنند (از تاج العروس) مصطبه مانندی که بر آن نشینند، و آن از است، و برخی نون آن را اصلی دانند (از اقرب الموارد) نیمکت، و کرسی، و تخته ای که روی آن می نشینند « دکک » مادهء (ناظم الاطباء) مَصطبه مَنامه (منتهی الارب) سکو تخت، که از آجر و سنگ برمی آورده و بر آن می نشسته اند (یادداشت مرحوم دهخدا) : بر من بیش از آن نبود که بر در خویش دو دکان کردم و آنرا دکان داد نام نهادم و هر ماهی دو روز تا نیم آنجا بنشستمی (ترجمهء طبری بلعمی) شگفت آیدم چون پسر خوانیم به دکان بر خویش بنشانیمفردوسی دکانی برآورده پهلوی دریا بدان تا بدان می خورد شاه صفدرفرخی من که بوالفضلم و قومی بیرون طارم به دکانها بودیم نشسته در انتظار حسنک (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 180 ) درون سرای دکانی بود سخت دراز پیش از بار آنجا بنشستندی (تاریخ بیهقی ص 134 ) امیر برنشست و به دشت شابهار آمد و بر آن دکان بنشست (تاریخ بیهقی ص 568 ) امیر بر کران دکان فرمود تا پیل و مهد را بداشتند (تاریخ بیهقی ص 282 ) خوش آمدْش و شد بر دکانی ز راه برآسود لختی در آن سایه گاهاسدی یکی حوض زیر ستون از رخام برش بسته دکانی از سیم خاماسدی به یک روی دکانی از زرّ ناب عقیقش همه بوم و درّ خوشاباسدی عرض دیوان [ اندرون کعبه ] یعنی ثخانتش شش شبر است و زمین خانه را فرش از رخامست همه سپید و در خانه سه خلوت کوچکست بر مثال دکانها، یکی مقابل در و دو بر جانب [ جنوب ] و شمال (سفرنامهء ناصرخسرو چ دبیرسیاقی ص 96 ) صفت دکان که میان ساحت جامع است و سنگ صخره که پیش از ظهور اسلام آن قبله بوده است بر میان آن دکانی نهاده است و آن دکان از بهر آن کرده اند که صخره بلند بوده است و نتوانسته اند که آنرا به پوشش درآورند، این دکان اساس نهاده اند سیصدوسی ارش در سیصد ارش (سفرنامهء ناصرخسرو ص 35 ) در میان مسجد [ مسجد یاسمن در شهر طبریه ] دکانی بزرگست و بر وی محرابها ساخته و گرد بر گرد آن دکان درخت یاسمن نشانده، که مسجد را به آن بازخوانند (سفرنامهء ناصرخسرو ص 21 ) پیشین از ملوک عجم دکانی بساختندی و بر اسب بر آنجا رفتندی تا متظلمان را که در آن صحرا گرد بودند همه را بدیدندی و داد هر یک بدادندی (سیاستنامه) دکانی بلند کرده بودند در پیش میدان و چاهی کنده فرمود تا مزدک را بگرفتند و بر آن دکان تا سینه در چاه کردند (سیاستنامه) گویند یزدجرد شهریار روزی نشسته بود بر دکان باغ سرای (نوروزنامه) فخرج أبوعلی [ ابن الهیثم ] و معه کتابه و کان أبوعلی قصیرالقامه و علی باب الخان دکان فصعد أبوعلی الدکان و دفع الکتاب الی صاحب مصر (تتمهء صوان الحکمه ص 78 ) سنگ خون گرید بعبرت بر سر آن شیشه گر کز هوا سنگ عراده ش در دکان افشانده اند خاقانی - دکان زدن؛ بپای کردن مصطبه سکو ساختن : دو صف سروبن دید و آبی و نار زده نغز دکانی از هر کناراسدی || کارخانه || برآمدگیهای نرم و غارچی شکل بروی درختان || هیمه به - (Closed shop (3 - ( انگلیسی) ( 2 ) Open shop - ( و آنچه بدان آتش افروزند (از ناظم الاطباء)( 3) (انگلیسی) ( 1 سه معنی اخیر در ناظم الاطباء دکان با تخفیف کاف آمده است و جای دیگر هم دیده نشد.