دامغان

(اِخ) شهر دامغان در شمال خاوری سمنان و 70 هزارگزی شمال باختر شاهرود، سر راه شوسه و راه آهن تهران به خراسان واقع و مختصات جغرافیائی آن بشرح زیر است: طول 54 درجه و 20 دقیقه و 8 ثانیه عرض 36 درجه و 9 دقیقه 48 ثانیه ارتفاع 1130 گز و اختلاف ساعت آن با تهران 11 دقیقه و 5 ثانیه است مرکز شهرستان دامغان 20 متر از تهران پست تر است طول شهر از شمال 7هزار گز و مساحت آن تقریباً هشت هزار گز مربع است از فلکهء وسط شهر 3 خیابان منشعب / بجنوب 3هزار گز از خاور به باختر 2 میگردد خیابان شمال خاوری معروف به خیابان خراسان که بجادهء شاهرود و خیابان باختری مشهور به منوچهری بجادهء تهران و خیابان جنوب خاوری به ایستگاه راه آهن منتهی میشود محله های: زرجوب، بالا محله، سرخندق در قسمت شمال خیابانهای خراسان و منوچهری واقع است و بازار سرپوشیدهء آن موازی خیابان منوچهری و در جنوب آن است محله های امامزاده ، خوریان، محله شاه و محلهء نو میان خیابان ایستگاه و منوچهری واقع شده اند منظرهء داخلی شهر چندان جالب نیست دارای خانه های کاهگلی و بناهای یک طبقه است دکاکین دامغان که تعداد آن به پانصد میرسد در طرفین خیابان منوچهری و فلکه و بازار است آب شهر از نهر چشمه علی تأمین میگردد با وجود کثرت آب میبایستی اطراف خیابانها مشجر باشد ولی بواسطهء سهل انگاری و شدت باد اشجار قابل ملاحظه ای بعمل نیامده است روشنائی شهر بوسیله دو مولد برق 24 کیلوواتی تأمین میگردد سکنهء شهر در حدود 10 هزار نفر است ایستگاه راه آهن در سه هزارگزی جنوب خاوری شهر واقع است در این شهر یک دبیرستان و 6 دبستان و یک بیمارستان وجود دارد ادارات دولتی شهرستان دامغان در این شهر برقرار است و دو کارخانهء تصفیه پنبه دارد آثار ابنیهء تاریخ بنای مسجد قرن سوم و تاریخ بنای مناره « تاری خانه » قدیمهء شهر بشرح زیر است: 1- مسجد و منارهء چهل ستون معروف به 420 ه ق بنا شده - قرن پنجم هجری و بانی مناره بختیاربن محمد، بانی مقبره پدرش میرعلمدار است که در خلال سالهای 417 است 2- مقبرهء چهل دختران که تاریخ بنای آن مطابق کتیبه 446 ه ق است 3- مقبرهء پیر علمدار پدر ابوحرب بختیار ممدوح منوچهری تاریخ بنای آن 417 ه ق است و در نزدیکی این بنا مسجدی از زمان شاه خدابنده وجود دارد 4- مناره و مسجد جامع تاریخ بنای مناره 500 ه ق است و مسجد بعد از آن بنا گردیده است 5- خرابه های جنوب شهر - عقیدهء باستان شناسان بر این است که محل شهر صددروازه پایتخت اشکانیان است در طی سالهای 1309 تا 1311 شمسی کاوشهای علمی بریاست دکتر اشمیت( 1) مستشرق معروف به نمایندگی موزهء فیلادلفیا و بهزینهء دانشگاه فیلادلفیا از تپه های مذکور بعمل آمده است و موفق - بکشف گورستان پیش از تاریخ در نزدیکی تپه حصار شده اند همچنین خرابه هائی از کاخ دورهء ساسانیان بدست آورده اند 6 امامزاده جعفر بنای آن متعلق به عهد سلجوقی است و در حیاط امامزاده بنائی است که در کتیبهء آن عبارات زیر خوانده میشود: -7 رباط شاه عباسی که فعلًا گروهان « این بنا بر حسب امر شاهرخ بهادر ساخته شده است که خداوند سلطنت او را حمایت فرماید » نگهبانی و ژاندارمری در آن ساکن هستند 8- مولدخانه فتحعلی شاه قاجار که فعلاً در اختیار اداره دارائی است بخش حومهء دامغان از سه دهستان بنام: حومه، رودبار و دامنکوه تشکیل شده است دهستان رودبار در قسمت شمال و منطقه کوهستانی است دهستان دامنکوه در قسمت خاوری و کنار راه شوسه و راه آهن واقع میباشد دهستان حومه در اطراف شهر مخصوصاً قسمت جنوب و جنوب خاوری واقع شده است هوای قسمت دهستان حومه و دامن کوه معتدل و آب اکثر قراء آن از آب معروف چشمه علی است محصول عمدهء دهستان غلات و پسته و پنبه و انگور میباشد این دهستان از 31 آبادی بزرگ و کوچک تشکیل شده است جمعیت آن در حدود 11400 نفر و قراء مهم آن بشرح زیر است: جزن، برم، ورکیان، وامرزان و عباس آباد بنابراین جمع قراء بخش حومه 61 آبادی بزرگ و کوچک و جمع سکنهء آن در حدود 27800 نفر است (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 3) تکمیل شرحی را که در خصوص شهر دامغان نقل کردیم، مطالب ذیل را که بیشتر از لحاظ باستان شناسی درخور اعتناست مینگاریم: قدیمترین مسجدی که تاکنون بخوبی مانده تاری خانهء دامغان است اگرچه کتیبه ای که تاریخ آنرا تعیین کند وجود ندارد اما از روی سبک بنا میتوان آنرا متعلق به قبل از سال 200 ه ق دانست ساختمان مسجد عبارتست از صحن مرکزی که دور آنرا دالانی احاطه نموده و دهلیزهایی دارد که در طرف قبله عمیقترند طاقهای اطراف صحن از آجر ساخته شده این آجرها بر خلاف معمول بحالت عمودی و دو رجه یکی فوق دیگری قرار داده شده است طاقها قدری متمایل بر تیزی است ولی معهذا خیلی شبیه به طاقهای ساسانیست پایه های این طاقها روی قطعه چوبی است که توی ستونهای نگاهدارندهء طاق قرار داده شده است این ستونها مدور و یک متر و نیم قطر هر یک از آنهاست و از آجرهای بزرگی که 34 سانتی متر مربع است ساخته شده، این آجرها بحالت عمودی روی یکدیگر قرار داده شده است ساختمان ستونها کاملًا شبیه بستونهای قصر ساسانی است که دکتر اشمیت در تپه حصار نزدیک دامغان کشف نموده است اهمیت تاری خانه نه تنها بواسطهء آن است که بسبک عربی ساخته شده، بلکه برای آن است که بسیاری از اسلوب ساسانی را نیز در بر دارد طاقهائی که بدون مجاورت دیوار روی ستونها ساخته شده بخاطر می آورد که ستون سازی از خصائص معماری قدیم ایرانست در زمان ساسانیان ستون خیلی ضخیم گردیده و از سنگ نتراشیده و یا آجر و آهک ساخته میشده است این قسم ستون را در مساجد نیز میتوان دید (تاریخ صنایع ایران ص 134 و 135 ) مرحوم اعتمادالسلطنه راجع به جامع دامغان گوید: دو مسجد بسیار قدیم در دامغان هست که بر هر یکی لفظ جامع صدق مینماید هر مسجدی دارای یک منارست یکی از این دو مسجد که خراب و معروف به تاری خانه است اهالی گویند بحکم حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه السلام ساخته شده از این مسجد حالا چند ستون باقیست مسجد دیگر که الَان آباد و دایرست گویند در زمان خلافت خلیفه مأمون ساخته شده ولی سند صحیحی برای ثبوت این ادعا بدست نیست تاریخی هم ندارد که چیزی از آن مفهوم و مستفاد شود مساجد کوچک قدیم هم در محلات دامغان بسیارست که در شمار جوامع نیست (مرآت البلدان ج 4 ص 102 ) منارهء مسجد جامع دامغان تقریباً مربوط به 450 هجری است (تاریخ صنایع ایران ص 158 ) برج مقبرهء پیر علمدار در دامغان حاشیه ای در بالا دارد که از آجر تزیین یافته نظر باینکه آجرها بشکل مخصوصی برای آرایش این بنا ساخته شده است معلوم میشود که نقشهء بنا قبلًا تهیه شده بوده است تاریخ آن 417 ه ق ( 1026 م) است برج مقبرهء پیرعلمدار برای کتیبهء قشنگ کوفی که در داخل برج ساخته شده و برنگ سرمه ای است مشهور میباشد (تاریخ صنایع ایران ص 140 ) تپه حصار نزدیک دامغان - دکتر اریک اشمیت رئیس هیأت اکتشافیه که از طرف موزهء دانشگاه فیلادلفیا و موزهء صنعتی پنسیلوانیا مأموریت داشت، در اطراف دامغان شروع بحفاری کرد و امیدوار بود که هکاتوم پیلوس یعنی شهر صددروازه پایتخت اشکانیان را کشف کند خرابه و آثار این شهر بدست نیامد، ولی هیأت مزبور موفق بکشف تمدن مهم ماقبل تاریخی در تپهء بزرگی در سه هزارگزی دامغان گردید با دقت و توجه کاملی که لازمهء بهترین اکتشافات علمی می باشد، این ناحیه را بچندین مربع که ضلع هریک صد متر بود قسمت کردند و هر یک از آن قسمتها را بمربع های کوچکتر بضلع ده متر تقسیم نمودند و حتی در کتاب گزارش خود هر یک از این قسمتها را هم به ده مربع یک متری قسمت نموده اند تا مکان حقیقی اشیاء مکشوفه را بسهولت بنمایند این عمل با صحیح ترین و دقیقترین آلات و ادوات انجام یافت و نیز عمق هر شی ء مکشوفه را با کمال دقت با سانتیمتر اندازه گرفتند برای اینکه بتوان اکتشاف را بطبقات کل و جزء تقسیم کرد، اینگونه دقت لازم و واجب است حصار 1 الف - بقایای اطاقهائی که دیوار آن از کاه و گل ساخته شده در طبقات مختلفه کشف شده و سفال و ادوات گوناگون و جالب توجهی در مقابر بدست آمده است کشف اسکلت این مردم بسیار مهم است و اطلاعاتی که از مطالعهء اسکلت این قوم حاصل شده قرار است در آتیه منتشر گردد در این محل هزاروششصدوسی وهفت قبر باز گردید، تمدن پائین ترین طبقه را بوسیلهء سفالهای دست ساز که با اشکال هندسی برنگ سیاه روی زمینهء قرمز نقاشی شده مشخص میگردانند سفال این طبقه معرف تکامل صنعت در زمان پیش میباشد سفال معمولی این طبقه عبارتست از کوزه های مدور که کعب آنها لبه دار میباشد کوزه های بزرگ باشکال هندسی نیز بدست آمده است وجود آسیای دستی علامت آن است که این مردم از زراعت و فلاحت بی بهره نبوده اند مجسمه های گلی که بنظر میرسد بشکل حیوانات اهلی ساخته شده باشد بدست آمده ولی مطالعهء دقیق علمی از روی استخوان حیوانات این مسئله را روشن تر خواهد نمود مردم این محل با مس آشنایی داشته اند ولی گویا این فلز برای آنها کمیاب بوده است حصار 1 ب - رنگ سفال این طبقه بعوض قرمز، قهوه ای روشن یا کرم میباشد اشکال حیوانات مانند بز کوهی، پرندگان و انسان بعرضهای مختلف بدست می آید سفال سازان این عصر استعمال چرخ را آموخته بودند یکی از نمونه های این زمان کاسهء ظریفی است و دارای پایه ای که کعب آن مدور میباشد حصار 1 ج - این طبقه یکی از برجسته ترین دورهء تمدن اولیه را نشان میدهد نقشهء مخصوص و مشخص این دوره شکل بز کوهی است اشکال هندسی نیز وجود دارد و اینها هر دو بمنتهی درجهء ترقی خود رسیده اند مقید شدن شکل حیوانات و پرندگان را میتوان از طبقات 1 ب و ج و نیز در قسمت اول طبقهء 2 تعقیب نمود این مطالعه جالب توجه است زیرا این اشکال بتدریج شکل اولیهء خود را از دست داده بشکل اشکال هندسی درمی آیند، اسلوب پردازی بیشتر در نتیجهء فکر و خیال نقاش بوده است نه بواسطهء ترقی و مرور زمان، زیرا مراحل مختلفهء تکامل آن تمام در یک طبقه بدست آمده است مهرهای تکمه ای شکل بسیارست مهرها را از مواد مختلف ساخته و جهت زینت بکار میبرده اند مقدمات لعاب دادن سفال در این زمان فراهم شده است ظروف و آلات مسی که در ادوار مختلف حصار 1 پیدا شده خالص نبوده یعنی همانطوری که در طبیعت بدست آمده بکار برده شده و نمیتوان آنها را در ردیف مفرغ قرار داد سنجاق مسی با سر مدور، خنجر، دست بند و قطعات کوچک که شاید در سر تیر میگذاشته اند کشف گردیده است درفش استخوانی، هاون سنگی و سنگ جهت صیقل زدن و تیز کردن پیدا شده است عجب آنکه در این طبقه سلاح و ادوات سنگی زیادی پیدا نشده است آخر دورهء حصار 1 ج مصادف میشود با مهاجرت مردمی که شاید از جلگهء ترکمان بطرف شمال میرفته اند این تمدن جدید توسط سفال سادهء خاکستری رنگ که شامل رنگهای خاکستری روشن و تاریک و حتی سیاه میشود، مشخص میگردد شرح آن را در دورهء بعد ذکر خواهیم نمود حصار 2 الف - این طبقه دورهء تحولی را نشان میدهد ظروف خاکستری و سیاه پیدا میشود و نیز اشیائی مانند ظروف طبقهء 2 ج در مقابر بدست آمده است روی این ظروف سنگ شده یک ردیف اشکال غزال بلندگردن نقاشی شده است این تصاویر بتدریج صورت اولیهء خود را از دست داده بشکل اشکال هندسی منظم درمی آید که ابداً شباهتی به حیوان اصلی ندارد از جمله خصائص ظروف خاکستری این دوره پایهء آنها میباشد حصار 2 پ - در این طبقه بساختن ظروف خاکستری ادامه داده اند، ولی سفال رنگ شده بدست نمیآید و اگر پیدا شود دارای نقاشی خیلی ساده است سفال مهاجمینی که در این دوره آمده اند جای سفال بومی را گرفته است چون فلز زیاد شده و ادوات مسی بتدریج زیاد میگردد از خصائص این طبقه سنجاقهائیست که سر آنها پیچ دارد ساختن گرز مسی در این دوره ظاهر میگردد و در ادوار دیگر نیز ادامه مییابد حصار 3 الف - این طبقه دورهء برزخی بین طبقات 2 و 3 است زیرا حدود آن کاملًا روشن نمیباشد و چون سفال هر دو طبقه در آن پیدا شده طبقهء جداگانه نامیده شده است حصار 3 ب - این طبقه با اشکال قشنگ و ظریف و خاکستری و سیاه رنگ مشخص میشود فنجانهای رنگی ساده با زمینهء گندم گون، زرد یا نارنجی و آلات زینت با طرحهای ساده ظاهر میگردد میل و سلیقهء ایرانیان برای زینت در این طبقه مشهود و هویداست ظروف صیقلی شدهء خاکستری نیز در این طبقه پیدا میشود آلات و ادوات مسی در این زمان رو بفزونی است ولی هنوز مس همان فلز طبیعی است و با چیز دیگری مخلوط نیست عصائی در ایندوره دیده میشود و علامت آن است که مردم این عصر دارای عقاید مذهبی بوده و آنرا در مراسم معمولهء آنزمان بکار میبرده اند در این طبقه برای اولین بار سر تیرهائی که از سنگ ساخته شده دیده میشود چنانکه ذکر شد در طبقات قبل فقط قطعات مسی کوچک پیدا میشد و مطمئن نیستیم که آنها را برای سرتیر استعمال میکرده اند اما در اینکه اینها سرتیرهای سنگی هستند شکی نیست و تعجب در اینست در عصری که فلز معمول بوده اشیاء عصر حجر صیقلی شده برای اولین دفعه بدست می آید در این طبقه هیئت اکتشافیه واقعهء اسف انگیزی را که هزاران سال قبل بوقوع پیوسته کشف نمودند یعنی بنائی پیدا شد که طعمهء حریقی واقع گشته و ساکنین آن نیز تلف شده بودند از آثار آن چنین بر می آید که این ساختمان مورد حمله مهاجمین قرار میگیرد و آنها پس از آنکه از تصرف آن مأیوس می گردند نیمسوز بداخل آن پرتاب نموده آتش می زنند استخوان مدافعین در پای پلکانی که به پشت بام میرفته پیدا شده است اگرچه این حریق بمرگ ساکنین آن خاتمه یافته ولی خود بنا را از غارت مهاجمین محفوظ و اشیا و ادوات نفیسی در اطاقهای آن باقی مانده و بدست ما رسیده است هزاران اشیاء کوچک که برای زینت بکار میرفته در اینجا پیدا شده است مهره و تسبیح عقیق در این طبقه پیدا شده که در طبقات قبل دیده نشده است زینت آلات، طلا و نیز فنجان از این فلز قیمتی بدست آمده است خنجری که دارای دستهء نقره می باشد و علامت نخی در آن دیده میشود بدست آمده است برای بستن دستهء خنجر پارچه نیز استعمال میشده است اثر پارچه پس از سوختن در روی دسته دیده میشود مدافعینی که در آتش جان داده اند خنجر همراه داشته و خدنگ های سنگی زیاد در میان آنان پیدا شده است از روی مدارک و اشیائی که بدست آمده است کلیهء واقعه اسفناک و حملهء مهاجمین را میتوان تشریح نمود موضوع جالب توجه دیگر آنستکه در یکی از اطاقهای این عمارت توده های گندم نیم سوخته پیدا شده است و این نشان می دهد که در قسمت فلاحت این مردم ترقیاتی کرده بوده اند از آب و هوای این ناحیه میتوان حدس زد که آبیاری در بین این مردم معمول بوده است دو مهرهء استوانه ای شکل نیز در این طبقه پیدا شده است که یکی از آنها دارای نقش گاو نر و دیگری نشان عرابه می باشد اشیاء زیادی از این قبیل در نقاط مختلفه پیدا شده است که دال بر تجارت و تبادل اجناس و افکار در بین این مردم است حصار 3 ج - در این طبقه سنگ مرمر سفید برای اولین بار ظاهر می گردد و مجسمه های زیادی از حیوانات اهلی از نقره، مرمر یا گل ساخته شده است مجسمهء انسان بشکل زنی که دامن گشادی پوشیده از مس، مرمر و گل پیدا میشود و بنظر می آید که این قبیل مجسمه در مذهب آنان انتشار زیادی داشته و مورد عبادت بوده است اشیاء نظیر آن در نقاط مختلفهء دیگر نیز پیدا شده است عصائی که در مراسم مذهبی بکار میرفته و نمایندهء فامیل بوده پیدا شده و زنی را نشان میدهد که بچه ای را بلند نموده و تقدیم مردی مینماید عصای دیگر زارعی که گاوی را به گاوآهن بسته نشان میدهد این علامت فلاحت و زراعت است و شاید برای برکت دادن و تقدیر آنهائی که بدین شغل شریف همت گماشته اند استعمال میشده است این اشیاء بطور کلی نشان میدهد که مذهب مقام شامخی در زندگانی این مردم داشته است مقبره ای نیز کشف شده که مقدار زیادی اشیاء مذهبی در آنجا بدست آمده و دکتر اشمیت آنرا مقبرهء یکی از رؤسای مذهبی میداند مقبرهء مهم و جالب توجه دیگری پیدا شده است که متعلق بدختر کوچکی میباشد و از قرار معلوم از فامیل یکی از نجبا بوده است، زیرا جواهرات و آلات زینت بسیار با او دفن شده است از یک طرف اشیائی است که این دختر در زمان کودکی داشته و استعمال میکرده و از طرف دیگر ظروف بزرگ و اسبابهائیست که ممکن بوده در بزرگی استفاده کند، از این قضیه نتیجه گرفته اند که این مردم بزندگانی پس از مرگ معتقد و انتظار داشته اند که او در عالم دیگر بحد بلوغ برسد مهره و تسبیح کهربا برای اولین دفعه در این طبقه دیده میشود و نشان میدهد که روابط تجارتی با مناطق دوردست زیاد شده است مهرهائی که برای مدال بکار میرفته پیدا شده و تصویر حیوانات روی آنها نقش گردیده است مس در این زمان زیاد گردیده و ظروف بزرگ از آن ساخته شده است فنجانهای سربی دیده میشود و ظروف نقره فراوان گردیده تاجی از نقره که با تصاویر حیوانات منقوش میباشد روی سر اسکلتی پیدا شده و حلقه های طلا و نقره روی نیزه های این زمان دیده میشود ولی سر تیر سنگی از بین نرفته و متداول بوده است چنگال و ملاقه (ملعقه) که برای طباخی بکار میرفته و چنگالهای بزرگی بطول یکمتر که شاید در جنگ استعمال میشده بدست آمده است روی هم رفته مردم این عصر از حیث تمدن و زندگانی پیش بوده اند در فلزکاری مهارت زیادی داشته و از زراعت و فلاحت بی بهره نبوده اند، حیوانات اهلی نگاه میداشتند و در مذهب بالنسبه ترقی کرده بوده اند دکتر اشمیت تاریخ طبقه 3 ج را در حدود دوهزار تا سه هزار سال قبل از میلاد میداند تاریخ زمانی که طبقهء 1 تمام شده و نژاد جدیدی باین منطقه آمده و سفال خاکستری رنگ با خود آورده اند در حدود سه هزاروپانصد سال قبل از میلاد میباشد پس معلوم میشود که قسمتهای طبقهء 1 پیش از این تاریخ و طبقات 2 و 3 بعد از آن بوده است اگرچه تاریخی که بتمدن و کشفیات ماقبل تاریخ داده میشود فرض و تقریبی است و غالب حدس زده شده است، ولی به تدریج حقایق و مدارک بسیاری جمع گردیده است که ما را امیدوار و قادر میسازد که در آتیه تاریخ صحیح و دقیقی بتمدن اولیه و طبقات اکتشافی بدهیم (نقل از تاریخ صنایع ایران تألیف دکتر ج گریستی ویلسن ترجمهء Dr Erich Schmidt - (1) (35 - عبدالله فریار صص 29.