دائره المعارف

[ءِ رَ تُلْ مَ رِ] (ع اِ مرکب)آنسیکلوپدی( 1) حاوی العلوم کتابی حاوی مجموع معارف انسانی فرهنگ فنون و علوم خلاصهء قابل فهمی از معارف بشری شاخه ای از اطلاعات علمی حاوی رشته ها و زمینه های مختلف علمی در موضوعات جداگانه و آن معمولًا ترتیب الفبایی دارد؛ مانند دائره المعارف بریتانیکا که نخستین بار در 1768 م انتشار یافت دائره المعارف گاه برشته های یک موضوع محدود است چون دائره المعارف کاتولیک و جز آن تاریخچهء مختصر دائره المعارف نویسی: دائره المعارف نویسی و یا گردآوردن معلومات بشری در یک مجموعه تازگی ندارد، در قرن پنجم میلادی شخصی بنام مارسیانوس کاپلا( 2) معلومات آن روز بشر را که مجموعاً هفت علم بود در یک مجلد مورد بحث قرار داد و آن هفت علم عبارت بودند از: صرف و نحو - جدل - معانی و بیان - هندسه - نجوم - حساب - موسیقی در قرن هفتم کتاب فقه اللغه( 3) یا ریشه شناسی( 4) تألیف ایزیدور( 5) اسقف اشبیلیه بمنزلهء دائره المعارفی بشمار میرفت نیز در قرن نهم سالمن( 6) (سلیمان) اسقف یک فرهنگ عمومی( 7) تألیف کرد در ( دورهء سلطنت سن لوئی ونسان دوبووه( 8)بدرخواست شاه اثر نفیس خود راکه شامل افکار نویسندگان مختلف بود تدوین کرد( 9 در آغاز قرن هفدهم جدیت بیشتری در این باره مبذول گشت چنانکه در 1606 پرفسوری بنام ماتیامارتن( 10 ) طرح دائره المعارف کاملی بریخت هانری آلستد( 11 ) به سال 1620 م در حبرون دائره المعارفی در هفت مجلد منتشر کرد سپس بیکن( 12 ) علوم انسانی را با روش طبقه بندی علمی و متدیک خود آنچنان تنظیم کرد که ثمر تخمی که کاشته بود در قرن بعد ببر آمد و منتهی به تأسیس لغت نامهء بزرگ و وسیعی در علوم و هنر گردید و با آثار خود راه نویسندگان دائره المعارف را هموار ساخت و در قرن بعد دائره المعارف یا فرهنگ فنون و علوم، تألیف شامبر( 13 ) به سال 1728 در دو جلد در لندن منتشر گردید و همین امر باعث گردید که در فرانسه دیدرو( 14 ) مصمم شد تألیف شامبر را به فرانسه ترجمه کند ولی در حین عمل برخورد که ممکن است کتابی جامع تر از آن تدوین کرد و بر اثر این توجه بتألیف دائره المعارف مشهور پرداخت و پس از وی دالامبر( 15 ) دائره المعارف منظم را 1751 تدوین کرد و آخرین جلد آن در سال 1832 م منتشر گردید این اثر بسیار جالب محتوی 166 جلد و 40 اطلس و نقشه بود و بتعداد مطالب دائره المعارفی مطالب اختصاصی داشت و چند مقالهء آن از دائره المعارف دیدرو بعاریت گرفته شده بود در تنظیم این اثر عده ای از دانشمندان شرکت داشتند از آنجمله: ویک دازیر( 16 )، کلوکه( 17 )، دوبنتون( 18 )، لاتری( 19 )، لامارک( 20 )، کاترمر دو کنسی( 21 )، فورکروا( 22 )، وکلین( 23 )، لالاند( 24 ) و غیر هم دائره المعارفهای متعدد فرانسه که از آنها ذکر توان کرد عبارتند از: 30 جلد و 12 اضافی و (1851 - 22 جلد دائره المعارف جدید (مدرن) ( 1846 (1845 - دائره المعارف مردان جهان ( 1833 - 1859 م) در 75 جلد و دائره المعارف بزرگ ( 1885 - همچنین دو مجموعهء با ارزش بنام دائره المعارف قرن نوزدهم ( 1836 1902 م) در 31 جلد از مجموعه های وسیعی که بر اثر بسط و ازدیاد مطالب مختلف دائره المعارفی قدر و قیمت بسزائی یافته و بنام فرهنگ (دیکسیونر) معروف شده باید دیکسیونر بزرگ پیرلاروس و دیکسیونر مکالمه را نام برد حال که از فرهنگ ها (دیکسیونر) ذکری به میان آمد باید توجه داشت که فرهنگ ها و یا لغت نامه های اختصاصی چندی نیز وجود دارند که از آن جمله اند لغت نامهء ادبی، فرهنگ دینی، لغت نامهء کشاورزی، لغت نامهء فلسفی، لغت نامهء موسیقی و لغت نامهء طبی و غیره 1846 ) در -1829) ( 1771 لندن و اثر دلاردنر( 26 ( دائره المعارف های انگلستان که شایان ذکرند عبارتند از: اثر ویلیام سمیلی( 25 132 جلد و مخصوصاً دائره المعارف بزرگ بریتانیا یا لغت نامهء هنرها و علوم و ادبیات زیر نظر عده ای از پروفسورهای دانشمند انگلستان: سپنسر باینس( 27 ) و ربرتسون سمیت( 28 ) چاپ اول به سال 1771 در 3 جلد و چاپ چهاردهم به سال 1929 در 24 جلد 1818 به بعد) در 167 جلد از آثار بزرگ محتوی ادبیات آلمان اثر ) ( در آلمان دایره المعارف عمومی از ارش دو گروبر( 29 1903 آن در 16 مجلد انتشار یافته است دائره - بروکهاوس است در سال 1796 که چند بار تجدید چاپ شده و چاپ 1901 1852 ) در 46 مجلد منتشر شد و بالاخره از اینگونه دائره المعارفهای با ارزش بسیار در - المعارف دیگری که در سالهای ( 1840 آلمان انتشار یافته است که بعضی از آنان محتوی اطلاعات ذیقیمتی می باشند در اسپانیا دایره المعارف اروپا و آمریکا که از سال 1905 تا 1928 انتشار یافت در 59 جلد در ایتالیا دائره المعارف جدید از سال 1875 تا 1888 در 21 جلد انتشار یافت و در سال 1904 ) در - 1899-1889 ) پنج جلد تکمیلی آن هم منتشر شد در روسیه (سن پطرزبورگ) دایره المعارف روسی در سال ( 1891 ) 82 مجلد و ذیل آن( 1901 تا 1907 ) در 4 مجلد منتشر شد و دومین طبع دائره المعارف عظیم شوروی در 52 جلد به سال 1960 بپایان رسیده است در لهستان از 1868 به بعد دائره المعارفی منتشر گردید در 30 جلد از میان این دایره المعارفها دایره المعارف 1914 ) در 16 مجلد انتشار یافته و دایره المعارف یهود که آنهم در 12 - کاتولیک را که به انگلیسی و در نیویورک به سال ( 1907 1906 ) در نیویورک انتشار یافته و بالاخره دائره المعارف اسلامی که در سال 1913 تا بعد از جنگ اول - مجلد و در سالهای ( 1901 جهانی منتشر گردیده است (واکنون مشغول تجدید طبع آن هستند) باید ذکر کرد اما فکر نوشتن دائره المعارف در اسلام ظاهراً از اواخر قرن سوم پیدا شده است و شاید رسائل اخوان الصفا را بتوان جزء دائره المعارفهای اختصاصی بشمار آورد الفهرست ابن ندیم (قرن چهارم) احصاءالعلوم فارابی (قرن چهارم) جامع العلوم امام فخررازی معروف به ستینی (قرن ششم) صبح الاعشی تألیف قلقشندی (قرن هفتم) نهایه الارب نویری (قرن هفتم) محاضره الابرار و مسامره الاخیار فی الادبیات و النوادر و الاخبار محیی الدین عربی (قرن هفتم) و نزهه القلوب حمدالله مستوفی (قرن هشتم) و همچنین مقدمهء ابن خلدون (قرن هفتم و قرن هشتم هجری) (دائره المعارفی که از اغلب علوم متداولهء آن عصر بحث می کند) و نیز ستینی زمخشری و دره التاج قطب الدین محمود شیرازی (قرن هشتم) و نفایس الفنون محمد بن محمود آملی (قرن هشتم) مدائن العلوم استرآبادی (دورهء قاجاریه) و دستورالعلماء تألیف عبدالنبی احمد نگری و مطلع العلوم و مجمع الفنون تألیف واجد علی و کشاف اصطلاحات الفنون تهانوی را باید از این قبیل دانست اما در اسلام دائره المعارفی که همین نام نیز داشته باشد مربوط بقرن سیزدهم و چهاردهم هجری و عبارتست از دائره المعارف بستانی (سابقاً 11 جلد آن نشر شده و اخیراً نیز بطبع جدیدی از آن اقدام شده است) و دائره المعارف فریدوجدی (در 10 جلد) اما از اینهمه جز نزهه القلوب و مدائن العلوم و نفایس الفنون و دره التاج و مطلع العلوم بقیه به زبان عربی تألیف شده است در عصر حاضر نیز دائره المعارفهایی در ممالک مختلف اسلامی در کار تدوین و تألیف و نشر است از قبیل کتاب حاضر (لغت نامه) و دائره - ( المعارف آریانا (افغانستان) و دائره المعارف اسلامی (ترجمهء عربی) و دائره المعارف اسلامی (ترجمهء اردو) و جز آن ( 1 Encyclopedie (2) - Marcianus Capella (3) - etymologies (4) - Origines (5) - Isidor (6) - Salomon (7) - Dictionarium universale (8) - V de beauvais (9) - Speculum Historiale naturale doctrinale et morale (10) - Mathias Martins (11) - H Alsted (12) - Bacon (13) - Chambers (14) - Diderot (15) - d'Alambert (16) - Vicq d'Azyr (17) - Cloqet (18) - Daubenton (19) - Latreille (20) - Lamarck (21) - Quatremere de Quincy (22) - Fourcroy (23) - Vaquelie (24) - Laland (25) - William Smilie (26) - de Lardner (27) - TSpencer Bayens (28) - WRobertson Smith (29) - Ersch de Gruber.