خیوه

[وَ] (اِخ) شهریست از جمهوری ازبکستان که در سال 1956 م 15400 تن جمعیت داشته است و در ناحیهء خوارزم نزدیک بیابان قراقورم بفاصلهء 40 کیلومتری غرب آمودریا و 32 کیلومتری جنوب غربی ایستگاه راه آهن اورگنج قرار دارد محل خیوه احتمالا از پیش از اسلام مسکون و در قرن 4 ه ق شهرکی از خوارزم بوده است شیخ نجم الدین کبری در آنجا متولد شد و پس از دورهء امیرتیمور خیوه بتدریج گرگانج را تحت الشعاع قرار داد و کرسی خوارزم گردید و نام خود را بعنوان خانات خیوه به همهء آن سرزمین داد خانات خیوه عنوان مشهور دولتی بوده است که در دههء دوم قرن دهم هجری قمری در خوارزم تشکیل شد و تا 1873 م استقلال خود را حفظ کرد و سپس تحت الحمایهء روسیه گردید و تا انقلاب کبیر روسیه تابع دولت روسیه بود سلسلهء اول خانهای خیوه معروف به سلسلهء عربشاهیه است که بوسیله ایلبارس از خاندان شیبانی از اعقاب جوجی خان تأسیس گردید پس از او فرزندان او حکومت کردند تا آنکه این حکومت برافتاد و فرمانروائی خوارزم بدست ایناق بزرگ خاندان قنقرات افتاد و اگر چه در ظاهر کسانی را از خاندان چنگیزخان بتخت خانی می نشانیدند ولی فرمانروائی اینها جز در موارد استثنائی اسمی بیش نبود در قرن 17 م پطر کبیر با خانات خیوه روابطی برقرار کرد ولی با حملهء نادر و از بین بردن ایلبارس دوم مدتی این حکومت بدست گماشتهء نادر اداره میشد اما این تحت الحمایگی نادر طولی نکشید و باز خانی از خانات خیوه حاکم آنجا گردید بعد از چندی در نتیجهء مهاجمات و دستبردهای ترکمانهای یموت خیوه ویران گردید ولی در سال 1770 م محمدامین بزرگ خاندان قنقرات ترکمانها را مقهور کرد و رونق شهر و خانات خیوه را تجدید نمود در سال 1219 ه ق ایناق وقت بنام ایلتوزر که از نوادگان محمدامین بود خود را عنوان خان داد و سلسلهء ایناق را تأسیس کرد و آن دومین سلسلهء خانهای خیوه است که تا سال 1873 م 1221 ه ق)، محمدرحیم خان - که حکومت آنها تحت الحمایهء روسیه شد دوام داشت و آنها بدینقرار است ایلتوزر ( 1219 1261 ه ق)، ابوالغازی محمدامین خان - 1258 ه ق)، رحیم قلیخان ( 1258 - 1249 ه ق)، الله قلی خان ( 1249 - 1221) 1282 ه ق)، - ؟ 1272 ه ق)، قتلغ محمدخان ( 1272 - ؟)، سیدمحمدخان ( 1272 - 1271 ه ق)، عبداللهخان ( 1271 - 1261) 1290 ه ق) در دورهء سیدمحمدرحیم خان روسیه لشکر عظیم بخیوه فرستاد و بدون جنگ خان - سید محمدرحیم خان ( 1282 خیوه تسلیم شد و سید محمدرحیم خان تا سال 1910 م حکومت کرد ولی دست نشاندهء روسها بود بعد از انقلاب روسیه در 26 آوریل 1920 م جمهوری خلق خوارزم تشکیل شد و خیوه جزء آن درآمد (از دایره المعارف فارسی).