خوی

[خُیْ] (اِخ) شهر خوی یکی از شهرهای استان آذربایجان غربی کشور است که در 577 هزارگزی شمال باختری تهران و 149 هزارگزی شمال باختری تبریز و 194 هزارگزی شمال ارومیه قرار دارد با مختصات جغرافیایی زیر: طول 44 درجه و 58 دقیقه و عرض 38 درجه و 33 دقیقه و ارتفاع 1040 متر از سطح دریا اختلاف ساعت آن با طهران 25 دقیقه و 34 ثانیه است یعنی ساعت 12 ظهر خوی ساعت 12 و 25 دقیقه و 34 ثانیهء تهران می باشد هوای شهر خوی در تابستان نسبت به شهرهای دیگر آذربایجان گرمتر و در زمستان معتدل تر است آنرا در قدیم دارالمؤمنین می نامیدند( 1) شهر خوی از قدیمترین شهرهای ایران است و در دوران صفویان که قوای عثمانی بر آذربایجان مستولی شد این شهر به کلی ویران گردید و در زمان سلطنت نادرشاه افشار چون عساکر عثمانی مغلوب شدند شهر خوی مجدداً بدست امرای ایل دنبلی آبادان شد و مخصوصاً در دورهء امیرسعید شهید احمدخان دنبلی رو به آبادی و عمران گذاشت لفظ خوی در تاریخ ظاهراً از قرن ششم میلادی بمیان آمده است ولی در زمان صفویه که ایرانیان و عثمانیان با یکدیگر سر ستیز داشتند اهمیت این شهر بیشتر شد چنانکه جنگ چالدران مابین شاه اسماعیل و سلطان سلیم خان در 70 هزارگزی این شهر اتفاق افتاد هم مرزی این شهرستان با کشور روسیه از طرف شمال خاوری به اهمیت آن افزوده است و موقعیت سیاسی آن به زمان فتحعلی شاه موجب شد که براهنمایی ژنرال گاردان حصار مستحکمی دور شهر بنا نهادند که ضخامت دیوار آن از 3 الی 4 متر دورادور شهر را احاطه کرده بود و فعلاً آثار خرابه های آن باقی است شهر خوی بوسیلهء دو راه شوسه یکی از قصبهء جلفا بکشور شوروی و دیگری از بازرگان بکشور ترکیه مربوط است آب مشروب این شهر از چشمهء خوش بلاغ است و در این اواخر لوله کشی آب نیز شده است مهمترین خیابانهای این شهر: یکی خیابانهای شرقی و غربی است که از غرب به قصبه سیه چشمه و از شرق به مرند منتهی می گردد و دیگری خیابان جنوبی و شمالی است که از شمال به ماکو و از جنوب به سلماس و ارومیه منتهی می شود در آنجا دو میدان بزرگ و حدود هزار و پانصد باب دکان و مغازه و پنجاه کاروانسرا و 15 حمام و سه باب گاراژ و 3 باب دبیرستان و 13 باب دبستان وجود دارد در خوی شعبات دوائر دولتی و مرکز تیپ و بیمارستان 40 تختخوابی و کارخانهء برق موجود است و ابنیهء قدیمهء شهر عبارتند از: 1 - مسجد خان و آن یکی از آثار تاریخی شهر خوی است و این مسجد با مدرسه آن بدست احمدخان دنبلی برای شیخ الاسلام حاجی میرزاحسن ساخته شده است 2 - منارهء شمس الملک، آن در قدیم دو مناره با گنبدی از طلا بوده که بروی قبر مرحوم شمس الملک قرار داشته است ولی امروز بر اثر حوادث خراب گردیده و فعلًا منارهء معروف کله آهو که از پای تا سر کله آهو است باقی و از آثار دیدنی و قدیمی شهرستان می باشد 3 - مسجد مطلب خان که در وسط شهر بشکل نیمه تمام موجود است و تقریباً از صد سال پیش بوسیلهء یکی از حکمفرمایان وقت (از دنبلی ها) با هزینهء مطلب خان به بلندی 25 متر بنا شده 4 - پل خاتون هم از آثار تاریخی بشمار میرود و در روی رودخانه قطور کشیده شده و در سه هزارگزی جنوب شهر قرار دارد موقعیت اقتصادی خوی: از زمان قدیم این شهر مورد توجه بوده و تقریباً راه ابریشم معروف آذربایجان و ترکستان و شهرهای آباد و پرنعمت چین به اروپا از این شهر می گذشته است و بعدها پس از کشف راه دریایی هندوستان و چین از اهمیت تجارتی آن کاسته شد اما بعلت همسایگی از ناحیهء شمال و باختر به دو دولت ترکیه و روسیه تجارت آن تا قبل از جنگ بین المللی اول اهمیت داشت ولی پس از آن جنگ با بسته شدن راههای مزبور تجارت این شهرستان نیز صدمهء بسیار دید (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 4) شهرکی است خرم [ از حدود آذربایجان ] با نعمت و مردم و خواسته و بازرگانان بسیار و از وی زیلوهای قالی و غیره و شلوار بند و چوب بسیار خیزد (حدود العالم) : این ز خوی حاکمی ملک عصمت وان ز ری عالمی فلک مقدارخاقانی روی این در ری آفتاب اشراق خوی او در خوی اورمزد آثارخاقانی نام خوی زین چو زر ری تازه کار ری زان چو نقد خوی بسیارخاقانی حکم حق رانش چون قاضی خوی نطق و دستانش چون خان مرندخاقانی خوی شهری است ( از اعمال آذربایجان و آن قلعه ای است پرنعمت و میوه (از معجم البلدان) و نیز رجوع به نزهه القلوب (چ اروپا مقالهء 3 ص 85 شود ( 1) - مرحوم دهخدا آورده اند: لقب این شهر دارالصفاست.