خواب

[خوا / خا] (اِ) نقیض بیداری نوم حالت آسایش و راحتی که بواسطهء از کار بازآمدن حواس ظاهره و فقدان حس در انسان و سایر حیوانات بروز می کند (ناظم الاطباء) واگذاشتن نفس استعمال حواس را به واگذاشتی طبیعی منام حثاث رقد رقود رقاد هجعت کری سبات نعاس (یادداشت بخط مؤلف) :( 1) توانگر بنزدیک زن خفته بود زن از خواب شلپوی مردم شنود بوشکور بلخی گوسفندیم و جهان هست بکردار نغل چون گه خواب شود سوی نغل باید شد رودکی باز کرد از خواب زن را نرم و خوش گفت دزدانند و آمد پای پشرودکی زیر خاک اندرونت باید خفت گرچه اکنونت خواب بر دیباست رودکی (از تاریخ بیهقی) برین کینه آرامش و خواب نیست بمانند چشمم بجوی آب نیستفردوسی از آن خاک برخاست شد سوی آب چو مستی که بیدار گردد ز خوابفردوسی دلش گشت پربیم و سر پرشتاب وز او دور شد خورد و آرام و خواب فردوسی چنان نمود به ما دوش ماه نو دیدار چو یار من که کند گاه خواب خوش آسا بهرامی ز جنگ شار سپه را بجنگ رای کشید ز خواب خواست همی کرد رای بیداری فرخی نه از خواب و از خورد بودش مزه نه بگسست از چشم او نایزهعنصری عاشق از غربت بازآمد، با چشم پرآب دوستگان را بسرشک مژه برکرد ز خواب منوچهری نیز چه خواهی دگر خوش بخور و خوش بزی انده فردا مبر گیتی خواب است و باد منوچهری خرد را می ببندد چشم را خواب (ویس و رامین) نیمه شب بیدار شدم و هرچند حیلت کردم خوابم نیامد (تاریخ بیهقی) ایشان را نمایند پهنای گلیم تا بیدار شوند از خواب (تاریخ بیهقی) از این خواب اگر کوته است ار دراز گه مرگ بیدار گردیم بازاسدی بخانه درون خواب و در گور خواب به بیداریت پس کی آید شتاباسدی حکیمان خواب را موت الاصغر خوانند (عنصر المعالی) وقت است که از خواب جهالت سر خویش برکنی تا بسرت بروزد از علم نسیم ناصرخسرو چشمت از خواب بیهشی بگشا خویشتن را بجوی و اندریابناصرخسرو هرچیز که هست ترک می باید کرد وز ترک اساس برگ می باید کرد در ترک تعلق از بدن راحتهاست از خواب قیاس مرگ می باید کرد خواجه عبدالله انصاری خواب ناید دختری را کاندر آن باشد که باز هفتهء دیگر مر او را خانهء شوهر برندسنائی برای بوی وصال تو بندهء بادم برای پاس خیال تو دشمن خوابمخاقانی زآن نرگس جادونسب جان مرا بگرفته تب خواب مرا هر نیمشب بسته به آب انداخته خاقانی بانگ طبلت نمی کند بیدار تو مگر مرده ای نه در خوابیسعدی زآن شب دگرم خواب نه سبحان الله یک خواب و ز پس این همه بیداریها سعدی از خواب تو در برادر این تاب خوش خفته تو و برادر خواب امیرخسرو دهلوی خواب خون در بدن فسرده کند زندگان را به رنگ مرده کنداوحدی خواب را گفته ای برادر مرگ چون نخسبی همی زنی در مرگاوحدی خواب تلخ است در آن خانه که بیماری هست صائب بگو بخواب که امشب میا بدیدهء من جزیره ای که مکان تو بود آب گرفت -امثال: اسلام ز دست رفت بس درخوابید (یادداشت بخط مؤلف) از خواب قیاس مرگ گیر خواب است و مرگ خواب برادر مرگ است خواب پاسبان، چراغ دزدان است خواب خواب می آورد خواب هست از مرگ بدتر دنیا را آب برد کچل را خواب برد عمو یادگار خوابی یا بیدار فتنه در خواب است بیدارش مکن هر که خواب است روزیش آب است - آشفته خواب؛ خواب ناراحت : این جهان خواب است خواب ای پور باب شاد چون باشی بدین آشفته خواب ناصرخسرو - از خواب برآمدن؛ بیدار شدن : نفس برآمد و کام از تو برنمی آید فغان که بخت من از خواب برنمی آید حافظ - از خواب برخاستن؛ بیدار شدن - از خواب پریدن؛ ناگهان بیدار شدن بطور طبیعی بیدار نشدن بناگاه از خواب به بیداری آمدن - از خواب جستن؛ از خواب پریدن بناگاه از خواب بیدار شدن - از خواب درآمدن؛ بیدار شدن از خواب برخاستن : رطب چین درآمد ز دوشینه خواب دماغی پرآتش دهانی پرآب نظامی (از آنندراج) - بدخواب؛ آنکه به آسانی نخوابد آنکه در همه وقت و همه جا چون مردمان خوش خواب نخوابد || - خواب بچه ای که بیدار شود و دیگر نخوابد - بسیارخواب؛ پرخواب میسان (منتهی الارب) - به خواب درآمدن؛ بخواب رفتن خوابیدن|| - اقناع کردن فریب خوردن (یادداشت بخط مؤلف) : ز پیران چو بشنید افراسیاب سر مرد جنگی درآمد به خوابفردوسی - به خواب رفتن؛ خوابیدن به خواب شدن هجوع (منتهی الارب) (از تاج العروس) (از لسان العرب) - به خواب شدن؛ نعاس نوم خوابیدن - به خواب کردن؛ خوابانیدن || - فریب دادن اقناع کردن کسی بفریب :بیش ما را به خواب کرده اند به شیشهء تهی جوابی نیکو می باید داد خوارزمیان را (تاریخ بیهقی) - بی خواب؛ خواب نبرده بیدارمانده کاشکی صد چشم ازین بی خواب تر بودی مرا تا تأمل کردمی در منظر زیبای توسعدی - بی خوابی؛ خواب نبردگی بیدارماندگی : تو مست شراب خواب و ما را بی خوابی کشت در یتاقتسعدی از غایت بیخوابی پای رفتنم نماند (گلستان ||) - مرض بیخوابی علتی که بر اثر آن آدمی را خواب نبرد - بیدارخوابی؛ بیخوابی بیدارماندگی - پاشنه خوابیده؛ کفش که پاشنهء آن تا شده - پاشنه نخواب؛ کفش که پاشنهء آن تا نشود - پرخواب؛ آنکه خواب بسیار کند آنکه خوابش بیش از معمول است - تخت خواب؛ تختی که برای خواب است تختی که روی آن بستر اندازند خواب را - جامهء خواب؛ لباس خواب لباسی که وقت خواب بر تن کنند - جای خواب؛ محل خسبیدن محل خفتن - خواب آمدن؛ احساس خواب کردن مقدمات حالت خواب برای کسی فراهم آمدن || - خوابیدن - خواب نیامدن؛ بیدار ماندن خواب نبردن - خواب اصحاب رقیم؛ خواب اصحاب کهف : سال سی خفتی کنون بیدار شو گر نخفتی خواب اصحاب رقیم ناصرخسرو - خواب بردن؛ خواب رفتن خوابیدن - خواب خرگوش؛ خواب با چشمهای باز یا با یک چشم باز و یک چشم بسته : ای خفته همه عمر و شده خیره و مدهوش وز عمر جهان بهرهء خود کرده فراموش هرگه که همیشه دل تو بی هش و خفته ست بیدار چه سود است ترا خواب چو خرگوش سنائی ما را چه کشی بچشم آهو ما را چه دهی تو خواب خرگوشسنائی خواب خرگوش عین کین ترا شیر نر هم چو روبه مادهانوری گر دهد خصم خواب خرگوشتانوری بیداری دولتت فکنده در دیدهء فتنه خواب خرگوش ظهیرالدین فاریابی سگ کوی تو باشم گرچه ندهی به روبه بازیم جز خواب خرگوش ظهیرالدین فاریابی خواب خرگوش اجل کفتاروارت بسته کرد الحذر کاین بیشه را هر روبهی شیرافکن است شهاب الدین سمرقندی پیش از آن خود غزال مست دلیر خواب خرگوش داده بود به شیر امیرخسرو دهلوی خواب خرگوش به چشم خرد ابن یمین میدهد غمزهء شیرافکن چون آهویت ابن یمین - خواب خوش؛ خوابی که بسیار راحت است خواب بدون دغدغه : بیدار شو از خواب خوش ای خفته چهل سال بنگر که ز یارانت نماندند کس ایدر ناصرخسرو - خواب دیو؛ خوابی نهایت سنگین که او را سخت دیر بیدار توان کرد (یادداشت بخط مؤلف) - خواب سبک؛ خواب غیرعمیق خوابی که با جزئی حرکت بیدار میشوند - خواب سنگین؛ خواب عمیق - خواب عمیق؛ خواب سنگین خواب گران - خواب قیلوله؛ خواب پیش از ظهر : در باغ فرموده تا خانه ای برآوردند خواب قیلوله را (تاریخ بیهقی) - خواب کردن؛ خوابیدن : امیر بوقت قیلوله آنجا رفتی و خواب کردی (تاریخ بیهقی ||) - فریب دادن؛ خام کردن - خوابگاه؛ جای خفتن جای خسبیدن - خواب گران؛ خواب عمیق خواب سنگین - خواب گرفتن؛ مانع خواب شدن جلوگیری از خواب کسی کردن - خوابگه؛ خوابگاه : همان پنج تن را بر خویش خواند بنزدیکی خوابگه برنشاندفردوسی - خواب ماندن؛ برخلاف قصد خواب او دراز کشیدن و فوت شدن وقت یا تخلف شدن وعدهء او (یادداشت بخط مؤلف) - خواب نبردن؛ خواب نرفتن نخفتن - خود را به خواب زدن؛ نمودن به خواب است و نباشد تناعس (یادداشت بخط مؤلف) - خور و خواب؛ کنایه از آسایش کنایه از بی فکری و خوشگذرانی : خور و خواب و آرام جوید همی وزآن زندگی کام جوید همیفردوسی - در خواب؛ بخواب خوابیده : اگر محمود زاولی در خواب است محمود بی زوال بیدار است - در خواب رفتن؛ بخواب شدن خوابیدن : تو پادشاهی و گر چشم پاسبان همه شب بخواب درنرود پادشه چه غم داردسعدی در خواب نمی روم که بی یار پهلو نه خوش است بر حریرمسعدی امشب این نیست که در خواب رود چشم ندیم خواب در روضهء رضوان نکند اهل نعیم سعدی جای آن نیست که خاموش نشیند مطرب شب آن نیست که در خواب رود چشم ندیم سعدی - در خواب شدن؛ بخواب رفتن || - مردن : گفتند فسانه ای و در خواب شدندخیام - در خواب کردن؛ تنویم خوابانیدن || - فریب دادن -امثال: بشیشهء تهی در خواب کردن؛ فریب دادن (امثال و حکم) - در خواب ماندن؛ با قصد بیداری در خواب باقی ماندن -دیرخواب؛ خوابی که زیاد طول کشیده : بیدار شو این چه دیرخواب است امیرخسرو دهلوی - رختخواب؛ بستر لحاف و تشک و پتو که برای خوابیدن بکار رود - سر بخواب نهادن؛ غنودن خوابیدن : پیاده همی رفت جویان شکار به پیش اندر آمد یکی مرغزار گله دار اسبان افراسیاب به بیشه درون سر نهاده بخوابفردوسی - شادخواب؛ خواب خوش - شکرخواب؛ خواب خوش - کم خواب؛ آنکه خواب او بسیار نیست - گران خواب؛ آنکه خواب عمیق کند - مست خواب؛ آنکه درربودهء خواب است ولی بناچار بیدار مانده - نیک خواب؛ خوش خواب - نیم خواب؛ نه خواب و نه بیدار بین نوم و یقظه : کرشمه کنان نرگس نیم خوابنظامی سکندر ز مستی شده نیمخوابسعدی جمالی چو در نیمروز آفتاب || - چشم نیم بسته کنایه از زیبائی چشم : چشمهای نیم خوابت سال و ماه همچو من مستند بی میخوارگیسعدی با چشم نیم خواب تو خشم آیدم همی از چشمهای نرگس و چندین وقاحتش سعدی دو نرگس مست نیم خوابشسعدی || نائم خوابیده آنکه او را خواب برده ||رؤیا صوری که در هنگام خواب در ذهن آدمی رخ بنماید واقعه : این همه بود و باد تو خواب است خواب را حکم نی مگر بمجازرودکی نگویم من این خواب شاه از گزاف زبان زود نگشایم از بهر لاف بوشکور بلخی سپهبد گشاد آن نهان از نهفت همه خواب یک یک بدیشان بگفت فردوسی نگر خواب را بیهده نشمری یکی بهره دانش ز پیغمبریفردوسی سیاوش بدو گفت کآن خواب من بجای آمد و تیره شد آب منفردوسی همان خواب گودرز و رنج دراز خور و پوشش و درد و آرام و نازفردوسی پیام دادم که اقبال بی پرستش او بود بنزد خردمند خواب بی تعبیر جواب داد که اشعار بی ستایش او بود بنزد خرد چون نماز بی تکبیرمعزی خر بد بخت بد بود در خواب از معبر چنین رسید جوابسوزنی -امثال: خواب زن چپ است؛ یعنی اگر خواب بد دیده است تعبیرش برخلاف خوب خواهد بود - بخواب دیدن؛ در واقعه و رؤیا دیدن : چنان دید گوینده یک شب بخواب که یک جام می داشتی چون گلاب فردوسی چنان دید روشن روانم بخواب که رخشنده شمعی برآمد ز آبفردوسی بخواب دیدم که من بزمین غور بودمی و بسیار طاووس و خروس بودی (تاریخ بیهقی) آخر بود همچنان که بخواب دیده بود و ولایات غور بطاعت وی آمدند (تاریخ بیهقی) این تمنایم به بیداری میسر کی شود کاشکی خوابم ببردی تا بخوابت دیدمی سعدی سعدیا گفت بخوابم بینی بیوفا یارم اگر می غنومسعدی بخواب دوش چنان دیدمی که زلفینش گرفته بودم و دستم هنوز غالیه بوست سعدی بخوابش مگر دیده ای سعدیا زبان درکش امروز کآن دوش بودسعدی بخواب اندرش دید و پرسید حال که چون رستی از حشر و نشر و سؤال سعدی (بوستان) چون من خیال رویت جانا بخواب بینم کز خواب می نبیند چشمم بجز خیالی حافظ دیدم بخواب دوش که ماهی برآمدی کز عکس روی او شب هجران سرآمدی حافظ - بخواب کسی آمدن؛ در رؤیا دیدن او را در خواب دیدن - بخواب ندیدن؛ در رؤیا ندیدن || - کنایه از مبالغه در خوبی چیزی : جامه و نعمت کان خلق ندیده ست بخواب ناصرخسرو هرگز جمال مال ندیده ست جز بخواب هر کو گدای از پس دیگر گدا شده ست ناصرخسرو - تعبیر خواب؛ تأویل و تفسیر خواب تفسیر رؤیا - خواب پیغمبری؛ رؤیایی که عیناً تعبیر شود - خواب دیدن؛ در رؤیا دیدن : بگودرز گفت ای جهان پهلوان یکی خواب دیدم بروشن روانفردوسی بر آن جمله بودند که خوابی دیدندی (تاریخ بیهقی) در خواب دیدم خضر نزدیک من آمد مرا پرسیدند و گفت که چندین غم چرا میخوری (تاریخ بیهقی) ماندی اکنون خجل چو آن مفلس که بشب گنج بیند اندر خوابناصرخسرو و چون خوابی نیکو که دیده اید (کلیله و دمنه) خواب می بینم ولیکن خواب نی مدعی هستم ولی کذاب نیمولوی || - خیال فاسد کردن فکر و خیالی را بسر خود راه دادن : اگر عیاذاً بالله شغبی و تشویشی کنید این شش هزار سوار و حاشیت یکساعت دمار از شما برآرند و تنی چند نفر اگر پیوندند شما را پیش وی قدری نماند و این پوست کنده از آن گفتم تا خوابی دیده نیاید (تاریخ بیهقی) ما ایشان را نخواهیم گذاشت که خواب ببینند و خوش و تن آسان باشند (تاریخ بیهقی) - خواب گزاری؛ تعبیر خواب : ای فرخی این قصه و این حال چه چیز است پیش ملک شرق همی خواب گزاری فرخی خواب می گزاری باطل و بیهوده چه گویی؟ - خواب گفتن؛ یاوه سرائیدن : کنون نزد من چون زنان بسته دست همی خواب گویی بکردار مستفردوسی - خواب مستی؛ خواب غیرقابل تعبیر : غم حیات ندارد ز می پرستی ها که نیست قابل تعبیر خواب مستیهاصائب - در خواب دیدن؛ در رؤیا دیدن واقعه ای را دیدن : چنین دید در خواب کز پیش تخت برستی یکی خسروانی درختفردوسی چو در خواب این بلا را بود دیده که مردی با وی از دستش بریدهنظامی اگر در خواب بینی مرغ و ماهی بدولت میرسی یا پادشاهی - گزاردن خواب؛ تأویل و تفسیر و تعبیر خواب || - تعبیر خواب : - خوابی برای کسی دیدن؛ فکر و خیال دربارهء کسی کردن برای کسی امری را در سر پختن انجام خیالی را برای کسی در نظر گرفتن کسانی که در خواب دانا بدند بدان دانش اندر توانا بدندفردوسی || خیال || حالت غفلت || غافل (ناظم الاطباء ||) فنای اختیاری را از افعال بشریت خواب گویند (از کشاف اصطلاحات الفنون ||) پرز جامه مانند مخمل (ناظم الاطباء) خمل پرز پرزه (یادداشت بخط مؤلف ||) میل پود جامه ای چون قالی و مخمل و غیره بجانبی نظیر: خواب این فرش از بالاست: اخمال؛ پرزه دار و خوابناک گردانیدن جامه را (منتهی الارب ||) کرخی و بی حسی عضوی چون خواب پا و دست - خواب رفتن؛ کرخ و بی حس شدن عضوی موقتاً برای فشاری که بر آن آمده و خون از جریان در آن عضو بازایستاده است (یادداشت بخط مؤلف) خدر شدن عضوی بنحوی خاص 1) - آنندراج کلمات زیر را از صفات خواب آورده: خوش، شیرین، نوشین، تلخ، ظلمانی، پوچ، پریشان، فراموش، گران، گران ) را از تشبیهات آن ذکر کرده است و اشعار زیر را شاهد مثال آورده : گرفت دامن گل شبنم « سرمه » و « گرد » و « سنبل » سنگ، دراز و از سحرخیزی ز گرد خواب بشو دست و رو تو هم برخیز صائب دل افگار سیه میشود از سرمهء خواب چشم بیدار چراغ سر این بیمار است صائب سنبل خواب پریشان روید از بالین مرا شب که در مد نظر زلف پریشان تو نیست صائب زینت حسن ز تمکین بخواب » تو گردید تمام خواب های تو مگر رنگ حنا سیر کند میرزاحسن ثاقب و ترکیبات مصدری زیر را برای آن ذکر کرده بمعنی خواب انداختن : فغان که بادهء مردافکنی نمی بینم دو چشم شوخ تو بیرحم را « بخواب کردن » بمعنی خواب انداختن « دادن بخواب کند صائب.