خلیل

[خَ] (اِخ) ابن احمد فراهیدی، مکنی به ابوعبدالرحمن بسال صد هجری قمری متولد شد و بسال 175 ه ق درگذشت ابوعبدالله محمد بن خلکان در رسالهء فرهنگ آورده که خلیل بن احمد نحوی عروضی بصری در اصل از اولاد ملوک عجم بود یعنی از ابناء ملوکی بوده که نوشیروان ایشان را پس از فتح یمن در تحت سپهسالاری اهرن بدانجا فرستاد و نیز سیبویه از همین خاندان و نژاد است بنابر قول ابن ابی خثیمه احمد پدر خلیل نخستین کس است که در اسلام بدین نام خوانده شد و اصل او از ازد از فراهید است که یونس بجای فراهیدی او را فرهودی گفته او از بزرگان علم و از کسانی است که عمر خود را در راه علم گذراند و با تربیت شاگردان بزرگی و دست یافتن بر قواعد مهم زبان عرب نام خود را در ردیف بزرگان عالم این علم قرار داد حنین بن اسحاق عربیت از خلیل آموخت و هم او بود که کتاب العین خلیل را در بغداد بپراکنید « طبقات » معروف بنابر قول قاضی صاعد اندلسی در ابن ابی خثیمه می گوید: خلیل نخستین کس بود که به استخراج مسائل نحوی پرداخت و هم او نخستین کس بود که عروض را پایه کتاب » در لغت و « کتاب العین » گذاشت و با قواعد آن پایه های سنجش شعر عرب را تأسیس کرد کتبی که به خلیل منسوب است است که از بین اینها کتاب العین « کتاب فائت العین » و « کتاب النقط و الشکل » و « کتاب الشواهد » و « کتاب الروض » و «( النغم( 1 مشهورتر از دیگر کتب اوست دربارهء تألیف کتاب العین و طرز انشاء و سقطات و زوائد آن بحثها شده و عقایدی ابراز گردیده است که مجموع اقوال موافق و مخالف می رساند که این کتاب از مهمترین کتبی است که در لغت عرب پرداخته شده است ابن ندیم می گوید: که خلیل بن احمد را پنجاه ورقه شعر بود مرگ او را چنین آورده اند: او در حال فکر و استخراج قاعده ای در حساب داخل مسجد شد و چون غرق در فکر بود با گذرنده ای برخورد کرد و بر اثر آن صدمت درگذشت برای اطلاع بیشتر به اعلام زرکلی ج 1 ص 296 و الفهرست ابن ندیم و روضات الجنات و معجم المطبوعات رجوع شود ( 1) - در معجم المطبوعات آمده است که: خلیل بن احمد نحوی را معرفت ایقاع و نغم بوده است و بر اثر اطلاع به مسائل موسیقی بود که کتاب النغم را نوشت و از آنجا که اطلاع بر نغم و موسیقی داشت توانست اصول عروض را پایه گذاری کند و کتاب عروض را پردازد.