خردل

[خَ دَ] (ع اِ) تخمی است دوائی و آن بوستانی و صحرائی و فارسی می باشد، بوستانی سرخ رنگ و فربه بود و چون بکوبند زرد شود، گرم و خشک است در چهارم گویند اگر بر عصارهء انگور بریزند بحالت خود نگاه دارد و نگذارد که بجوش آید و اگر در آتش ریزند از بخور آن گزندگان بگریزند، و صحرائی که آنرا بری نیز گویند از قسم بوستانی است لیکن طبیعت بوستانی ندارد و گیاه آنرا بترکی قچی گویند و با ماست خورند، فارسی تخم سپندانست که تره تیزک باشد و خردل سفید نیز گویند و بعربی حب الرشاد خوانند (برهان قاطع) تخم گیاهی، برگش شبیه ببرگ توت و از آن کوچکتر و خشن و مربع الساق و گلش زرد، قسمی از بری او را بترکی قچی نامند و تخمش مدور و سرخ و قسمی را ککج گویند، برگش ریزه تر از بستانی و تخمش غیرمدور و سرخ و تندطعم و سفید او را اسفند سفید گویند و آن حرف ابیض است و مذکور شد و مراد از مطلق خردل نوع سرخ اوست در اول چهارم گرم و خشک و جاذب از عمق بدن و هاضم و محل رطوبات دماغ و معده و سایر اعضاء و مفتح سده و مدرّ فضلات و مفتت حصاه و جهت درد ریحی و بلغمی جگر و سپرز و رفع نسیان و امراض باردهء دماغی و نیم درهم از تخم او با شراب جهت سرور و تقویت باه و با عسل جهت ریه و سعال رطوبی و گرم معده و تب بلغمی و سوداوی و ضماد او جهت نقرس و عرق است و ورم سپرز و جذب مواد بظاهر بدن و ازالهء داءالثعلب و با عسل بدستور با موم روغن جهت تصفیهء رخسار و ازالهء رنگ خون مرده و با سرکه جهت جرب متقرح و قوبای مزمن و بر پیشانی جهت نزلات بارده و دردسر بارد و ریحی و فالج و استرخاء و با روغن طلا کردن او بر قضیب جهت نعوظ مجرب و با آب کرنب جهت خنازیر و با ادویهء مناسبه جهت اورام صلب و سوداوی و برص و غرغرهء او با ماءالعسل جهت ورم تحت زبان و خشونت مزمنهء قصبهء ریه ای و ثقل زبان و استرخاء آن و درد دندان و سعوط او مورث عطسه و جهت انتباه مصروع و صاحب غشی و اختناق رحم و فتیلهء او با انجیر جهت ثقل سامعه و دوی و طنین و اکتحال مضرب او با آب و عسل جهت غشاوه و خشونت پلک و بخور او جهت گریزانیدن حشرات، و لطوخ او جهت درد دندان بی ورم مجرب و مضر محرورین و مورث تشنگی و غثیان و مصلحش کاسنی و روغن بادام و سرکه و بدلش دو وزن او حب الرشاد و حرمل و قدر شربتش تا سه درهم است و چون در آب انگور اندازند منع جوشیدن او کند و سرکهء شیرین در گیلانات از او ترتیب می دهند و مطبوخ نبات او با چغندر جهت صرع و سده و امراض بلغمی نافع و در سایر افعال ضعیفتر از تخم اوست و اهل تجربه ذکر کرده اند که 1) خوانده شود و بعد از آن صدودو بار )« الا فی کتاب مبین » تا آخر آیه « و عنده مفاتح الغیب » چون بر یک کف دست خردل آیهء گفته و بدستور تا صد مرتبه پس از آن خردل را در خانه ای که دفینه گمان داشته باشند افشانده یک شبانه روز در خانه را « یا مبین » ببندند روز دیگر خردلها را در جای که دفینه باشد مجتمع یابند و روغن او که کوبیده بدستور روغن بادام استخراج نمایند بغایت ملطف و محلل و طلای او جهت درد دندان و اختناق رحم و تبهای مزمن و دردهای کهنه و تحلیل ورم گوش و اورام صلبه و تفتیح سده اعصاب و جهت نسیان و فالج و گرانی سامعه که مزمن باشد و آشامیدن او بدستور جهت درد بارد و مزمن نافع و قدر شربتش تا سه درهم است (از تحفهء حکیم مؤمن) تخمی است دوائی و آن عربی است (آنندراج) (انجمن آرای ناصری) دانهء کوچکی از طایفهء خاجی که بفارسی فاترسین گویند و مسحوق آنرا با سرکه و یا آب خمیر کرده جهت تحریک اشتهاء با غذا خورند (ناظم الاطباء) دانه ای است تیره که بهندش رائی خوانند (شرفنامهء منیری) اسفند اسفید (بحر الجواهر) سپندان سفید و خرد (دهار) سپندان خرد ثفاء حِرْف حُرْف (یادداشت بخط مؤلف) بعضی از گیاهان صلیبی (چارپران) که کوفته و از آن افزاری کنند طعام را ساده یا با سرکه و بسرشند، خردل سیاه از سپندان دانه باشد و خردل سپید کوفتهء تخم ترتیزک است و از تخم خردل برای ضماد و مشمع خردل سازند و ریشهء خردل بیخ لادن را گویند (یادداشت بخط مؤلف) خواص طبی و گیاهی خردل( 2): خردل که نوع سفید و سیاه دارد، نوع سیاه آن بیشتر بکار میرود، در دانه های این گیاه یاخته هایی است که در بعضی از آنها جسمی بنام میرنات د پتاس( 3) یافت میشود که از گروه گلوکزیدهاست و در بعضی از یاخته های دیگر دیاستازهای محلول بنام میروزین( 4)است معمولًا این دیاستاز در دانه های سالم نمی تواند بر روی گلوکزید اثر کند ولی اگر دانه های خردل را نرم بسایند که پوسته های یاخته ها پاره شود و گردی بسیار نرم ساخته شود و آرد آنرا خمیر کنند دیاستاز بر روی گلوکز اثر کرده گلوکز و سولفات اسید پتاس و جوهر خردل یا سولفوسیانور دالیل( 5) با بوی تند خود تشکیل می یابد این خمیر را برای تهیهء مشمع طبی بکار می برند (از گیاه شناسی گل گلاب ص 209 ): تخم سپندان چند نوع است بعضی خرد است آنرا حرف گویند و اندر خوردنیهاء گرم آنرا بیشتر بکار دارند و بعضی سپید است و گرد آنرا خردل گویند و اندر طلی ها بیشتر بکار دارند و بعضی دراز است بر شکل تخم سیاه اسفرم و آنرا حب الرشاد گویند (ذخیرهء خوارزمشاهی) هر هشت بر سخا و حلمش با جدول و خردلند یکسانخاقانی || ذره کوچکترین 21 ) زآن گنجهای نعمت و / مقدار (یادداشت بخط مؤلف): و ان کان مثقال حبه من خردل اتینا بها و کفی بنا حاسبین (قرآن 47 خروارهای مال با خویشتن بگور نبردند خردلی سعدی || خردل مساوی دوازده فلس است (یادداشت بخط مؤلف) ( 1) - قرآن Sulfocyanure d'allyle - ( فرانسوی) ( 5 ) Sinapis (3) - Myronate de k (4) - Myrosine - (2) 6/59.