خرداد

[خُ] (اِ)( 1) نام ماه سیُم است از سال شمسی و آن مدت بودن آفتاب است در برج جوزا (از برهان قاطع) ماه آخر بهار است (از ناظم الاطباء) خرداد ماه جلالی است و مطابق جوزای عرب و ایار سریانی و سی ودو روز است، اول آن تقریباً مطابق بیستم ماه مهء فرانسوی است مایوس رومی از دهم اردیبهشت شروع میشود و تا دهم خرداد ادامه دارد (یادداشت بخط مؤلف) بهندی آنرا اساره نامند (شرفنامهء منیری) : ماه خرداد بر تو فرخ باد آفرین باد بر مه خردادفرخی ز جور لشکر خرداد و مرداد تواند داد ما را هیچکس داد؟ناصرخسرو محالست این طمع هیهات هیهات کسی دیدی که دادش داد خرداد زبهر آنکه تا در دامت آرد چو مرغان مر ترا خرداد خور داد ناصرخسرو کرا خورداد گیتی مرد بایدْش از آن آید پس خرداد مردادناصرخسرو زینت باغ ماه خرداد است گر بباده گرایی از داد است مسعودسعد (دیوان چ رشید یاسمی ص 655 ) فروغ روی و رایت گر فتد بر تیره شب گردد ز روز آخر خرداد روشن تر شب یلدا مسعودسعد - کارخانهء خرداد؛ کنایه از موقع روییدن گیاهها : بزوج نامیه نقش بهار می بندد نسیم خلق تو در کارخانهء خرداد سیف اسفرنگی (از جهانگیری ||) نام روز ششم باشد از هر ماه شمسی و فارسیان در این روز عید کنند بنابر قاعدهء کلی که میان ایشان مقرر است که چون نام ماه و نام روز موافق باشد جشن و عید نمایند و این جشن را جشن خردادگان خوانند نیک است در این روز طلب حاجات از ملائکه و فرشته ها کردن و زن خواستن (از برهان قاطع) (از انجمن آرای ناصری) (از فرهنگ جهانگیری) (از آنندراج) (از ناظم الاطباء) : پراندیشه از بلخ شد سوی ری بخرداد فرخنده از ماه دیفردوسی مه اردیبهشت و روز خرداد جهان از خرمی چون کرخ بغداد (ویس و رامین) - خردادروز؛ روز خرداد برون رفت شادان بخردادروز بنیک اختر و فال گیتی فروزفردوسی (|| اِخ) نام فرشته ای است که موکل است بر آبها و درختان، امور و مصالحی که در ماه خرداد واقع شود بدو تعلق دارد رب النوع جهنم مالک دوزخ : چو زردشت از آنجای برگاشت روی همانگاه خرداد شد پیش اوی به زرتشت گفتا که ای پاک جان سپردم بتو آبهای روان فردوسی (از جهانگیری ||) نام آتشکده ای بوده است بسیار بزرگ و عالی (برهان قاطع) (از آنندراج) (از انجمن آرای ناصری) (از ناظم الاطباء) برای اطلاع دقیق از آن به ص 176 و 120 و 226 کتاب مزدیسنا تألیف محمد معین رجوع شود : همه بیابان زآن روشنایی آگه شد چو جان آذر خرداد زآذر خرداد فرخی (دیوان چ عبدالرسولی ص 36 ) آهن و پولاد با عزمت ندارد محکمی آتش خرداد با خشمت ندارد التهاب امیر معزی مرکب از دو جزو: haurvatat اوستا ،xordat (از جهانگیری) ( 1) - در حاشیهء برهان قاطع چ معین آمده است: پهلوی پسوند دال بر اسم ،tat در فارسی هر، جزو دوم ،haruva هئوروه، صفت است بمعنی رسا، همه، درست، کامل؛ در پارسی باستان معنی هذا الاسم (خرداد) » : مجرد مؤنث؛ بنابراین هئوروتات بمعنی کمال و رسایی است ابوریحان در آثارالباقیه (ص 220 ) گوید وی نام ایزدی از ایزدان دین زرتشتی است نگهبانی سومین ماه سال و ششمین روز ماه (شمسی) با اوست در اوستا و ،« ثبات الخلق کتب دینی پهلوی خرداد و امرداد غالباً با هم یاد شده اند خرداد مظهر کمال اهورامزدا در این جهان و در جهان مینوی بخشایش هروذا (خرداد) » : ایزدی جزای اعمال نیکوکاران است در عالم مادی نگهبانی آب با خرداد است بیرونی (آثارالباقیه ص 220 ) گوید یشت چهارم در اوستا بخرداد تعلق دارد در روز « هو الملک الموکل بتربیه الخلق و الاشجار و النبات و ازاله النجاسات عن المیاه و در « خرداد » خرداد از ماه خرداد جشن خردادگان برپا میشده بیرونی در فهرست روزهای ایرانی (در آثارالباقیه) روز ششم را خرده » «169 ،67 ، 2 ص 37 : اساس فقه اللغهء ایرانی 1 » «24 - روزشماری صص 22 » یاد کرده « هروداذ » و در خوارزمی « ردد » سغدی xare - وhare - ma و در مازندران کنونی hara - mah در طبری ماه خرداد را هرماه « فهرست مزدیسنا » « اوستا 245 « واژه نامه 835 » گویند ma.