خدای

[خُ]( 1) (اِخ) اله (مهذب الاسماء) الله خدا (ناظم الاطباء) کلمهء خدای صورت دیگریست برای خدا و بهمان معنی و اطلاق است رجوع به خدا و ترکیبات آن شود : تا آنگه که بگویند که خدای عزوجل یکی است و بجز او خدای نیست، چون بگویند تیغ از گردن ایشان بیوفتاد (ترجمهء تفسیر طبری) اگر به نبودی سخن از خدای نبی کی بدی نزد ما رهنمایفرخی بدان رسید که بر ما و بنده بودن ما خدای وار همی منتی نهد هر خس عسجدی چون خدای بدان آسانی تخت ملک بما داد، اختیار آن است که عذر گناهکاران بپذیریم (تاریخ بیهقی) خدای دانی خلق خدای را مآزار ناصرخسرو بر زبان شیخ رفت که الحمدالله رب العالمین کارهای ما خدای سان باشد (اسرار التوحید) خدای داند کز خجلت تو با دل خویش که تا بمقطع شعر آمدستم از مبدا همی چه گفتم گفتم که زیره و کرمان همی چه گفتم گفتم که بصره و خرما انوری (از شرفنامهء منیری) - خدای آباد؛ کنایه از مدینه فاضلهء خیالیست که در آن احکام الهی بی چون و چرا و صددرصد و از روی رغبت اجراء میشود : در خدای آباد یابی امر و نهی و دین و کفر و احمد مرسل خدای آباد را بس پادشا سنائی - خدای آزمائی:پذیریم هرچ آن خدائی بود خصومت خدای آزمائی بودنظامی - خدای آفرید؛ آفریدهء خدا : جز آن را که باشد خدای آفرید کس از رستنیها گیاهی ندید - خدای آورد؛ : بعضی از قیلان ایشان بدست آوردند و بعضی بطوع با مرابط سلطان می آمدند و ایشان را خدای آورد نام نهاد (ترجمهء تاریخ یمینی چ 1 طهران ص 419 ) - خدایا؛ ای خدای اللهم (از ناظم الاطباء) الهی ربی (یادداشت بخط مؤلف) پروردگار را : خدایا راست گویم فتنه از تو است ولی از ترس نتوانم چغیدن لب و دندان ترکان ختا را بدین خویی نبایست آفریدن که از دست لب و دندان ایشان به دندان دست و لب باید گزیدن اگر ریگی بکفش خود نداری چرا بایست شیطان آفریدن ناصرخسرو - خدایان؛ آلِهَه قصد از ذکر این لفظ رؤسا و قضات قوم می باشد، زیرا که ایشان از جانب خدا قضاوت می نمودند (از قاموس کتاب مقدس) - خدایان خدا؛ رب الارباب (یادداشت بخط مؤلف) - خدای باقی (به اضافه)؛ خداوند لایزال : رحمت صفت خدای باقی است وآن را که خدای برگزیندسعدی (قطعات) - خدای بر تو؛ کلمهء قسم مانند تو و خدا (از ناظم الاطباء) در مورد قسم گویند: مثل تو و خدا (آنندراج) : تو و کرشمهء ما و دل جفا بردار خدای بر تو که جور آنقدر که بتوانی حیاتی گیلانی (از آنندراج) - خدای را؛ برای خدای عبارتی است که قسم را به بکار است : خدای را این امیر جلیل شهاب بن اثیر (ترجمهء تاریخ یمینی چ 1 طهران ص چنین آمده است: نام ذات حضرت ایزدتعالی است و بمعنی مالک و صاحب « خدای » و « خدا » 1) - در آنندراج ذیل کلمهء ) (443 است و چون مطلق باشد، در غیر ذات باری تعالی اطلاق ننمایند مگر مضاف بچیزی مانند: کدخدا و خانه خدا شیخ سعدی گفته: مرغ مألوف که با خانه خدا انس گرفت گر بسنگش بزنی جای دگر می نرود و همچنین دولت خدا شیخ نظامی گفته: هنر هر کجا یافت قدر تمام بدولت خدائی برآورد نام نظیر این در عربی رب است که بر غیر اطلاق نکنند مگر به اضافت چون رب الدار و رب الفرس علامهء دوانی در شرح عقاید از امام فخر نقل کرده که معنی خدای خودآینده است، یعنی واجب الوجود و این غلط است چه ترکیب خانه خدا و دولت خدا و مانند این دلالت می کند که بمعنی صاحب باشد و نیز خدای جهان گویند و بر این تقدیر باید که درست نباشد و این بیت نظامی که گفته: خدایا جهان پادشاهی تراست ز ما خدمت آید خدایی تراست دلالت دارد که بمعنی صاحب و مالک است و خاوند و خداوند و خند بر وزن تند آمده و خواندگار، یعنی صاحب امر و فرمان و حکومت، اما معنی ترکیبی این الفاظ، مانند: صاحب و مالک است چه وند اینجا بمعنی مانند است و آن کلمهء نسبت است شیخ نظامی گفته: خواجه مع القصه که در بند ماست گرچه خدا نیست خداوند ماست و بر این تقدیر باید که در غیر خدا اطلاق ننمایند مگر آنکه ترکیبی مشهور شده باشد اما احتراز از آن اولی است و خاوند علاءالدوله و خواندگار بر شاهان رومی اطلاق کرده اند، مخفف خداوندگار است و میرخواند و خواندمیر بر این قیاس کلمهء تبجیل و تعظیم خواهد بود آقاخواند همچنین اما از ترکی و پارسی مرکب و آخوند مخفف آن است، یعنی ملا و ملا در اصل لغت عربی مولانا بوده از استعمال بسیار مخفف و مقلوب شده منلا نویسند و در نوشته هات علماء و مؤلفین کتب ترکی عثمانی بسیار دیده ام.