خاتون

(ترکی، اِ) خانم و بانو این لفظ برای احترام بنام زن متصل میشود مثل زینب خاتون و سکینه خاتون سابقاً عمومی بوده لیکن اکنون مخصوص بعضی از ایلات و دیه هاست و دیگران جای آن خانم استعمال میکنند و برای مقدسات دینیه در وعظ و کتب همان خاتون گویند لفظ خاتون در قدیمترین کتاب فارسی ترجمهء تاریخ طبری (قرن چهارم هجری) هم مکرر آمده پس باید فارسی باشد اگر چه فرهنگهای ترکی آن را ترکی ضبط کرده اند در سنسکریت بانوی خانه را کتم بینی هم گویند که ممکن است از ریشهء خاتون باشد (فرهنگ نظام ||) بزرگ و بی بی و کدبانوی خانه را گویند (برهان) از القاب زنان کبار است و این لفظ عربی نیست اما جمع آن بطرز عربی خواتین آمده و این از تصرفات فارسیان متعرب است (آنندراج) در ترکی از القاب زنان کبار است (غیاث اللغات) زن اصیل زن شریف خدیش بانو بیگم بیگه سیده ستی حُرَه خانم ملکهء ترک زن خان زن جفت رجوع به بانو و خانم شود : باده دهنده بتی بدیع ز خوبان بچهء خاتون ترک و بچهء خاقان رودکی (از تاریخ سیستان ص 319 ) به تیغ طرّه ببرد ز پیچهء خاتون بگرز پست کند تاج بر سر چیپالمنجیک بگفتند چیزی که بایست گفت ز فرزند خاتون که بد در نهفتفردوسی بدانست بینادل پاک زاد که دورند خاقان و خاتون ز دادفردوسی بدو گفت خاتون که با رای تو نگیرد کس اندر جهان جای توفردوسی چو بشنید خاقان دلش گشت خوش بخندید خاتون خورشید فشفردوسی بشد پیش خاتون دوان کدخدای که دانا پزشکی نو آمد بجایفردوسی چو امید خاقان بدو تیره گشت به بیچارگی سوی خاتون گذشتفردوسی نگر تا کدام است با شرم و داد ز مادر که دارد ز خاتون نژادفردوسی بدو گفت خاتون که ای مرد پیر نگوئی همی یک سخن دلپذیرفردوسی یکی چون خیمهء خاقان، دوم چون خرگه خاتون سیم چون حجرهء قیصر، چهارم قبهء کسری منوچهری شمشاد برنگ زلفک خاتون شد گلنار برنگ توزی و پرنون شد وز سبزه زمین برنگ بوقلمون شد منوچهری و بیغو دیگر راه به سیستان آمد اندر ماه ربیع الاخر و امیر بانصر بخراسان شد و خاتون را بزنی کرد (تاریخ سیستان ص 368 ) و نسخهء تذکرهء هدیه ها چه هدیه هائی که اول روز مر خان را و پسرش بغراتکین و خاتونان و عروسان را (تاریخ بیهقی ص 217 ) و این طغرل غلامی بود که از میان دو هزار غلام چنو بیرون نیاید و وی را از ترکستان ارسلان خاتون فرستاده بود (تاریخ بیهقی ص 253 ) و دیگر خاتون دختر ارسلان خان چنانکه نامزد امیر مودود بود و در راه گذشته شد (تاریخ بیهقی ص 537 ) که اوباش همی بی خان و بی مان در او امروز خان گشتند و خاتون ناصرخسرو فقیه آن یابد از میر خراسان که خاتون زو فزونتر یابد اکنونناصرخسرو چاکر قبچاق شد شریف وز دل حرهء او پیشکار خاتون شد ناصرخسرو (دیوان چ تقوی ص 102 ) اما خاتون را ندانیم که کجا رفته است (اسکندرنامه نسخهء آقای سعید نفیسی) گر چه هستند بفردوس بسی خاتونان تا ترا بیند رضوان غم ایشان نبردخاقانی اگر بمیرد باشد بهشت را خاتون وگر بماند زیبد مسیح را خواهرخاقانی ببین نه طبق برتر از هفت قلعه ببین هفت خاتون بر از چار ماماخاقانی ای مهر نگین تاجداری خاتون سرای کامکارینظامی چو شه میکرد مه را پرده داری که خاتون برد نتوان بی عمارینظامی بنوک تیر هر خاتون سواری فروداده ز آهو مرغزارینظامی خاتون خاطرم که بزاید بهر دمی آبستن است لیک ز نور جلال تو مولوی (غزلیات) خر همی شد لاغر و خاتون او مانده عاجز کز چه شد این خر چو مو مولوی پس کنیزک آمد از اشکاف در دید خاتون را بمرده زیر خر گفت ای خاتون احمق این چه بود گر تو را استاد تو نقشی نمودمولوی خاتون خوب صورت پاکیزه روی را نقش و نگار و خاتم فیروزه گو مباش (گلستان) برده خاتون بتخت بر کالا تا بود مرد زیر و زن بالااوحدی پیش خاتون جز آب و نان نبود وآنچه اصل است در میان نبوداوحدی میباید بخانهء تو رویم که خاتون تو سر گوسفند را هریسه پخته است (انیس الطالبین بخاری نسخهء کتابخانهء مؤلف ص 104 ) ای شده زانعام تو در چمن از سرکشی دامن خاتون گل پاره بهفتاد جا بدر شاشی (از شرفنامهء منیری) - امثال: هر خاتون آشی می پزد.