حلقه

[حَ قَ] (ع اِ) حلقه. هر چیز مدور بشکل دایره. (منتهی الارب) (از اقرب الموارد). هر چیز گرد چون حلقهء آهن و حلقهء نقره و حلقهء طلا. || مردمی که گرد هم دائره وار اجتماع کنند. (از اقرب الموارد) :
در حلقهء ما ز راه افسوس
گه رقص کند گهی زمین بوس.
نظامی(لیلی و مجنون).
- اشک در چشمان کسی حلقه زدن؛ در پیرامون چشم از درون اشک پدیدار آمدن بی فروریختن.
- حلقهء اقبال ناممکن جنبانیدن؛ کنایه از طلب محال کردن. (آنندراج) :
خیال حلقهء زلفش چو دستت میدهد حافظ
مگر تا حلقهء اقبال ناممکن نجنبانی.
حافظ (از آنندراج).
- حلقه انداز؛ در آنندراج آمده: از صاحب زبانی بتحقیق پیوسته که جوانانی که حقه میکشند و دود آن از دهن آهسته آهسته برمی آرند بصورت حلقه از دهن برمی آید و بعضی پنجهء کوچکی دارند در دست و از آن پنجه حلقه حلقه دود بیرون می کنند و آنرا حلقه انداز گویند :
ز غلیانها دماغ جملگی ساز
ز تنباکو دهنها حلقه انداز.
اشرف (از آنندراج).
ز نهیش گشت تنباکو چنان خوار
که هر کس بنگری از اهل بازار
بچابک دستی از بس همعنان است
شریک پیشهء بازیگران است
بغلیان افکند هر دم شکستی
بود در حلقه اندازیش دستی.
فصاحت خان راضی (از آنندراج).
- حلقه بر در زدن و حلقه بر سندان زدن؛کنایه از طلب فتح باب کردن. (آنندراج) (انجمن آرای ناصری) (برهان). فتح باب طلب کردن. (شرفنامهء منیری). کنایه از تفتیش حال و طلب صاحب خانه. (غیاث). رجوع به حلقه بر در کوفتن شود.
- حلقه بر در و سندان زدن و کوفتن و -ریختن؛ کنایه از طلب فتح باب کردن و آن چنان بود که تنگهء آهنی را بر تختهء در با میخ بدوزند تا اگر کسی بر در آن خانه آید و خواهد که از آمدن خود صاحب خانه را آگاه سازد حلقه را بر آن تنگهء آهن بزند. (آنندراج) :
هرکه دایم حلقه بر سندان زند
باشدش روزی بیاید فتح باب.
سعدی (از آنندراج).
کمال این حلقه بر سندان زدن چیست
گرت جانیست در باز است در باز.
کمال خجندی (از آنندراج).
حلقه بر در کوفتن چون مار دل را میگزد
بسته بهتر آن دری کز سخت رویی واشود.
صائب.
ز بس کز آشنایان زخم خوردم
زند گر حلقه بر در اژدهایی
چنان دشوار ناید مر دلم را
که کوبد حلقه بر در آشنایی.
رکنای کاشی (از آنندراج).
نادیده ز خواب غم چو خیزم
حلقه بدر مدینه ریزم.زلالی (از آنندراج).
-حلقه بستن؛ حلقه زدن. (آنندراج). حلقه وار جمع شدن. دائره بستن :
وگر دشت ساده بود رزمگاه
بهم حلقه باید که بندد سپاه.اسدی.
همه در گرد شیرین حلقه بستند
چو حالی برنشست او برنشستند.نظامی.
هر جا که نشستی او نشستند
آنجا که ستاد حلقه بستند.نظامی.
نه ز خط حلقه بر اطراف رخت بسته شده ست
که نظرها بتماشای تو پیوسته شده ست.
صائب.
- حلقه بسته؛ دربند دایره وار ایستاده یا نشسته :
چون حلقه برون در نشسته
با آن ددگان حلقه بسته.نظامی.
-حلقه بگوش؛ گوشواره بر گوش :
وین پری پیکران حلقه بگوش
شاهدی میکنند و جلوه گری.سعدی.
- || کنایه از مطیع. (شرفنامهء منیری). منقاد. عبد. بنده. غلام. (انجمن آرا). کنایه از بنده و غلام و فرمانبردار باشد. (برهان). کنایه از غلام و فرمانبردار چه در ولایت معمول است که بگوش غلام حلقه اندازند از طلا یا نقره. (آنندراج) :
ز چینی غلامان حلقه بگوش
ز رومی کنیزان زربفت پوش.نظامی.
ناف شب از مشک فروشان اوست
ماه نو از حلقه بگوشان اوست.نظامی.
فدای جان تو گر جان من طمع داری
غلام حلقه بگوش آن کند که فرمایند.سعدی.
بندهء حلقه بگوش ار ننوازی برود
لطف کن لطف که بیگانه شود حلقه بگوش.
سعدی.
تا شدم حلقه بگوش در میخانهء دوست
هر دم آید غمی از نو بمبارکبادم.حافظ.
چهارده ساله بتی چابک و شیرین دارم
که بجان حلقه بگوش است مه چارده اش.
حافظ.
تا آسمان ز حلقه بگوشان ما شود
کو عشوه ای ز ابروی همچون هلال تو.
حافظ.
- حلقهء بینی؛ آن است که زنان حلقهء طلا با دو دانهء مروارید در میان آن یاقوت در بینی اندازند و آنرا در هندی نتهه خوانند. (آنندراج) :
باز اعرابی بتی از جلوه ام مدهوش کرد
حلقه در بینی نگاری حلقه ام در گوش کرد.
اشرف (از آنندراج).
- حلقهء چاکری؛ حلقهء غلامی. (آنندراج) :
کمر بسته خاقان بفرمانبری
بگوش اندرون حلقهء چاکری.نظامی.
-حَلقه چی؛ حلقچی. زلیبیا. زولوبیا :
باز صابونی و مشکوفی و سنبوسهء نغز
حلقه چی باشد و ماقوت پر از مشک تتار.
بسحاق اطعمه (دیوان ص13).
- حلقه حلقه.؛
- حلقه حلقه نشستن مردم؛ دسته دسته بگرد هم حلقه زدن.
- حلقه دار؛ دارندهء حلقه. طوق دار. در بیت زیر ظاهراً به معنی حاجبان و دربانان :
حلقه داران چرخ کحلی پوش
در ره بندگیش حلقه بگوش.نظامی.
- حلقهء دام؛ رجوع به این کلمه در ردیف خود شود.
- حلقهء در؛ چیزی است از آهن، و یا فلز دیگر بشکل دایره که بدر چسبیده و بوسیلهء آن در میزنند. (از اقرب الموارد). ج، حِلاق، حِلَق، حلقات. (منتهی الارب) (اقرب الموارد). و گاهی لام حلقه مفتوح و مکسور شود یا آنکه حلقه بفتح لام جز جمع حالق وجود ندارد یا لغت ضعیفی است. (از منتهی الارب).
- حلقهء در زدن؛ دق الباب. حلقه بدر کوفتن :
پای در این ره نه و رفتار بین
حلقهء این در زن و اسرار بین.نظامی.
- حلقه در گوش؛ کنایه از محکوم و فرمانبردار. (آنندراج). حلقه بگوش :
نه آنکه بر من و بر آسمانت فرمان نیست
هموست بنده و هم منت حلقه در گوشم.
نزاری قهستانی (از آنندراج).
- حلقه در گوش کسی کشیدن؛ کنایه از محکوم و مطیع گردانیدن وی را. (آنندراج).
- حلقه ربا و حلقه ربای؛ حلقه رباینده. کنندهء حلقه و گیرندهء حلقه :
حلقه شده عدوی او بر سر شه ره اجل
شه چو سماک نیزه در حلقه ربای راستین.
خاقانی.
رمحش بجمله حلقهء مه در ربوده باز
رخنه برمح حلقه ربای اندر آمده.خاقانی.
نیزه ش از حلق شیر حلقه ربای
تیغش از قفل گنج حلقه گشای.نظامی.
-حلقه ربائی؛ عمل حلقه ربای. رجوع به حلقه ربای شود :
ببین دست خاصان که چون رمح خاقان
بحلقه ربایی چو جولان نماید.خاقانی.
-حلقه زدن؛ در کوفتن. حلقهء در کوفتن تا در را گشایند. کنایه از طلب کردن فتح باب باشد. (برهان) :
حلقه زدم گفت در این وقت کیست
گفتم اگر بار دهی آدمی است.نظامی.
بدر بر حلقه زد خاموش خاموش
برون آمد غلامی حلقه در گوش.نظامی.
حلقه بر در نتوانم زدن از بیم رقیبان
این توانم که بیایم بمحلت بگدایی.سعدی.
- || بمعنی طواف کردن بود. (آنندراج).
- || خود را گرد پیچیدن چنانکه مار آنگاه که خود را گرد کند. بشکل حلقه شدن. چنبره زدن.
- || پیرامون هم نشستن بطور دایره. جمع شدن. (انجمن آرای ناصری).
- حلقهء زنجیر؛ دانه های زنجیر :
به شب نشینی زندانیان برم حسرت
که نقل مجلسشان حلقه های زنجیر است.
؟ (یادداشت مؤلف).
- حلقهء ژیمناستیک؛ (اصطلاح ورزش) دو حلقه که بوسیلهء ریسمانی بر پایه های بلند آویزند و بدان ضمن تاب خوردن حرکات ورزشی انجام دهند. (فرهنگ فارسی معین).
- حلقهء سفره؛ حلقه هایی را گویند که بر دور سفرهء چرمین میدوزند. (آنندراج).
- حلقهء سیمین؛ کنایه از ماه شب چهاردهم است. (انجمن آرای ناصری) (آنندراج) (برهان).
- || یخی را گویند که در هواهای سرد در حوض های مدور بندد. (آنندراج) (برهان).
- حلقه شدن؛ چنبر شدن. گرد شدن.
- || خمیدن. خم شدن :
شد حلقه قامت من تا بعد ازین رقیب
زین در دگر نراند ما را بهیچ بابی.حافظ.
گر به این عنوان کمان چرخ خواهد حلقه شد
خندهء سوفار گردد غنچهء پیکان او.
صائب (ازآنندراج).
- حلقه کردن؛ دور کسی گرد آمدن :
حلقه کردند او چو شمعی در میان
سجده کردندش همه صحرائیان.مولوی.
- || بشکل حلقه در آوردن. پیچ دادن :
زلف را حلقه مکن تا نکنی در بندم
طره را تاب مده تا ندهی بربادم.حافظ.
-حلقه کردن انگشت بر گلوی شیشه؛ آن است که انگشت را بر گلوی شیشه حلقه ساخته شراب یا گلاب در شیشه ریزند تا بزمین نریزد. (آنندراج) :
بر گلوی شیشه ساقی حلقه کرد انگشت خویش
باز طوق بندگی در گردن مینا گذاشت.
خالص (از آنندراج).
- حلقه کش؛ حلقه کشنده. کنایه از بنده و مطیع :
گوش جهان حلقه کش میم اوست
خود دو جهان حلقهء تسلیم اوست.نظامی.
ساختم از شرم سرافکندگی
گوش ادب حلقه کش بندگی.نظامی.
من همان سفته گوش حلقه کشم
با خود از چین و با تو از حبشم.نظامی.
-حلقه کشیدن؛ عبارت از آن است که عزایم خوانان گرد خویش دایره میکشند تا از آفت دیو و پری مصون بمانند و این را در عرف این طایفه حصار گویند. (آنندراج) :
حلقه ای گرد خویشتن بکشیم
تا نیاید درون خانه پری.سعدی.
گر پای بدر می نهم از مرکز شیراز
ره نیست تو پیرامن من حلقه کشیده.سعدی.
- حلقه کشیدن بر نام و حلقه کردن نام و حلقه -شدن نام؛ نام کسی از دایره اعتبار بر آوردن چه میرزایان دفتر وقت ابطال نام کسی حلقه برو درمیکشند. (آنندراج) :
پیری مرا ز خاطر احباب برده ست
نامم شده ست حلقه ز قد خمیده ام.
تأثیر (از آنندراج).
نام نیکوی ترا ای بی خبر
حلقه خواهد کرد خط جام می.
تو از نام بلند ای نوجوان بردار کام خود
که پیران می کنند از قامت خود حلقه نام خود.
صائب (از آنندراج).
زود خواهم کرد صائب حلقه نام خویش را
گر به این عنوان ز پیری ها دو تا خواهم شدن.
صائب.
کی از بدمهری افلاک نقشم بدنشین گردد
کشد گر حلقهء نامم خط دور نگین گردد.
اشرف (از آنندراج).
می کنم از باده زاهد تازه غسل توبه را
حلقه بر نام شراب از خط ساغر میکشم.
قاسم تبریزی زاهدی (از آنندراج).
- حلقه کشیدن چیزی را؛ قریب به معنی حلقه برنام کشیدن و حلقه کردن نام. (از آنندراج) :
حلقه می باید کشیدن گوش را
بس که بیکار از سخن نشنیدن است.
مخلص کاشی (از آنندراج).
- حلقه گرفتن:تا دید هالهء خط آن پرحجاب را
از شرم چرخ حلقه گرفت آفتاب را.
اسماعیل ایما (از آنندراج).
- حلقه گشای؛ حلقه گشاینده. بازکنندهء حلقه :
نیزه اش از حلق شیر حلقه ربای
تیغش از قفل گنج حلقه گشای.نظامی.
- حلقه گشتن انجمن؛ دائره وار نشستن آنان :
بپرسید چون حلقه گشت انجمن
از آن سرفرازان لشکرشکن.نظامی.
-حلقه گوش کردن؛ مطیع کردن :
دماغ مرا کز غم آمد بجوش
به ابریشم ساز کن حلقه گوش.نظامی.
- حلقه نهادن؛ حلقه کردن :
گاهی از آن حلقهء زانو قرار
حلقه نهد گوش فلک را هزار.نظامی.
- حلقهء نوش؛ کنایه از لب و دهان است.
- حلقه وار؛ بسان حلقه. گرد چون حلقه :
ز راه خانهء عصمت نشان مجو از من
که حلقه وار من آن خانه را برون درم.
سنائی.
مارصفت شد فلک حلقه وار
خاک خورد مار سرانجام کار.نظامی.
و از روی تبرع و تکرم حلقه وار پیرامن حال مسلمانان درآمده. (تاریخ قم).
- حلقهء یاسین؛ سورهء یاسین است بر طوماری نبشته و بصورت حلقه درآمده که ماهی یک بار یا بیشتر یا کمتر معتقدین بدان از آن حلقه گذرند تا از آفات مصون مانند.
- دود را حلقه حلقه از دهان بیرون دادن.؛
|| انتزعت حلقه؛ سبقت بردم از وی. || مره است از حلق. || چون کودک آروغ زند گویند حلقه به معنی حُلِق رأسک حلقه بعد حلقه. (منتهی الارب). حلقه و کبره و شحمه سخنی است که بکودک گویند هنگامی که آروغ میزند و معنای آن اینست که زنده بمانی و بزرگ شوی و سرت را دفعه بدفعه بتراشند. (از اقرب الموارد). رجوع به حلق شود. || زره یا هر سلاح که باشد. درع یا هر سلاح. (از اقرب الموارد) (منتهی الارب). || دور. دایره. (فرهنگ فارسی معین). || رسن. (منتهی الارب). حبل. (اقرب الموارد). || ظرف خالی مانده بعد از آنکه چیزی در وی کرده باشند. (منتهی الارب). حلقهء اناء؛ آنچه مانده در ظرف بعد از آنکه آنرا تا نیمه شراب و طعام قرار داده باشند. (اقرب الموارد). || حلقهء حوض؛ پری حوض. (منتهی الارب) (از اقرب الموارد). || کم از پری که بلند باشد. (منتهی الارب). دون الامتلاء. (اقرب الموارد). || داغی است شتران را. (منتهی الارب) (از اقرب الموارد). || جمع. انجمن. حوزه. جامعه. مجمع. محفل. مجلسی که مدور نشسته بوند. (شرفنامهء منیری) :
گر بود در حلقهء صد غمزده
حلقه را باشد نگین ماتم زده.عطار.
بنشین که هزار فتنه برخاست
از حلقهء عارفان مدهوش.سعدی.
دوش در حلقهء ما قصهء گیسوی تو بود
تا دل شب سخن از سلسلهء موی تو بود.
حافظ.
یاد باد آن صحبت شبها که با نوشین لبان
بحث سرّ عشق و ذکر حلقهء عشاق بود.
حافظ.
|| حلقه در عرف ریاضیین سطحی است که دو دایرهء غیر متلاقی آنرا احاطه کنند، اگر مرکز آن دو یکی باشد آنرا سطح مطوق خوانند. عبدالعلی بیرجندی در شرح تذکره در مباحث کسوف چنین گفته است. (از کشاف اصطلاحات الفنون).