حرف

[حَ] (ع اِ) حد. لب. کنار. کناره. لبه. کرانه. (منتهی الارب). تیزی. (ترجمان عادل) (منتهی الارب). شفا. جانب. طرف. (منتهی الارب): حرف جبل؛ تیزی سر کوه. (منتهی الارب). || کنارهء شمشیر. حد سیف. ج، حِرَف. || ناقهء استوار و باریک میان. ناقهء تهیگاه برآمده. || ناقهء لاغر. || ناقهء کلان جثه و استوار. (منتهی الارب). || آبراهه. || اشتر نزار. اشتر لاغر. || نشانه های سیاه بلاد سلیم. (منتهی الارب). || هر یک از سی وپنج صورت که کلمات فارسی امروزین از آن مرکب شود، چون آب که مرکب از «آ» و «ب» باشد. هر یک از اجزاء کلمه. هر یک از حروف هجا. هر یک از حروف جمل اَ اُ اِ ب پ ت ث ج چ ح خ د ذ ر ز ژ س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ک گ ل م ن و ه آ ی(1) :
و آن حرفهای خط کتاب او
گوئی حروف دفتر لوقا شد.دقیقی.
چه نقصان ز یک مرغ در خرمنی
چه بیشی ز یک حرف در دفتری.
منوچهری.
من آن بحرم که در ظرف آمدستم
چو نقطه بر سر حرف آمدستم
به هر اَلْفی اَلِف قدی برآید
اَلِف قدم که در اَلْف آمدستم.باباطاهر.
این سخن را مثل نمودم من
حرفها را نبات با حیوان.ناصرخسرو.
و یعنی بالحرف کلما یسمع بالصوت، حتی الحرکات. (ابوعلی سینا). ج، حُروف، اَحْرُف. || کلمه. (السامی فی الاسامی): قال ابوعبید: الاصل فی هذا [ ای فی اَنف ] ان یقال مأنوف... کما قالوا مبطون... ولکن هذا الحرف جاءَ شاذاً عنهم. و هذا [ ای کلمه حب ] شاذ لانه لم یأت یفعل بکسرالعین فی المضاعف متعدیاً الا فی هذا الحرف وحده. قال الجوهری: لم اَر هذا الحرف [ ای حبطقطق ] الا فی کتابه [ ای کتاب المازنی ] . (تاج العروس ج6 ص4232). کان غلام یطیف بابی الاسود الدؤلی یتعلم منه النحو فقال له یوماً... ما فعلت امراه أبیک... قال طلقها و تزوج غیرها، فحظیت عنده و رضیت و بظیت. قال و ما بظیت یا ابن اخی؟ قال حرف من العربیه لم یبلغک. قال لا خیر لک فیما لم یبلغنی منها. (المزهر سیوطی)(2). و فی الحدیث: نهی عن کسب الزماره، قال ابوعبید فی تفسیره: فی الحدیث انها الزانیه و لم اسمع هذا الحرف الا فیه و لاادری من ای شی ء اخذ. (صحاح جوهری در زمر). قال ثعلب: لم یأت من الصفات علی فِعِلّ الا حرفان: امرأه بِلِزّ و امان اِبِدّ - انتهی. و رجل عِقِبّان بکسر الاول و الثانی و تشدید الموحده، عن کراع، قال و الجمع عقبان. قال الازهری: و لست من هذا الحرف علی ثقه - انتهی. حروف الاستفهام اذا کانت اسماء امتنعت مما قبلها. (کامل مبرد). || لغت: نزل القرآن علی سبعهِ اَحْرُفٍ؛ یعنی لغات هفت قبیلهء عرب در آن یافته شود. || وجه : و من الناس من یعبد الله علی حرف (قرآن 22/11)؛ ای وجه واحد، از قبیل سراء نه ضراء یا شک و عدم طمأنینه. || قرائت. (مهذب الاسماء) : قرأ القرآن [ احمدبن یزیدبن ازداد ] بحرف ابن عامر بدمشق، ثم قرأ علی عبدالله بن ذکوان... بحرف نافع، ثم قرأ بحرف یعقوب. (تاریخ ابن عساکر ج2 ص115 س20). قرأ القرآن بدمشق بحرف ابن عامر. (تاریخ ابن عساکر ج2 ص104 س14). || در تداول فارسی زبانان، سخن و گفتار و کلام و قول و مقال و حرف زدن :
زآنکه پیوسته ست هر لوله به حوض
خوض کن در معنی این حرف خوض.
مولوی.
کرده ای تأویل حرف بکر را
خویش را تأویل کن نه ذکر را.مولوی.
هر نوردی که ز طومار غمم باز کنی
حرفها بینی آلوده به خون جگرم
تو مپندار که حرفی بزبان آرم اگر
تا به سینه چو قلم بازشکافند سرم.سعدی.
اگر رای عزیز فلان احسن الله خلاصه به جانب ما التفاتی کند در رعایت خاطرش هرچه تمامتر سعی نموده شود و اعیان این مملکت به دیدار او مفتقرند و جواب این حرف را منتظر. (گلستان).
نگویند از سر بازیچه حرفی
کز او پندی نگیرد صاحب هوش.(گلستان).
یک حرف صوفیانه بگویم اجازت است
ای نور دیده صلح به از جنگ و داوری.
حافظ.
آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است
با دوستان مروت با دشمنان مدارا.حافظ.
تاب تغافل از تو ندارم خدای را
حرفی اگر شنیده ای از من نهان مکن.
ولی دشت بیاضی.
اگر دروغ اگر راست حرفها دارم
ز غیر زود به بر، یا به بر زبان مرا.ظهوری.
و مولانا جلال الدین از حرف، کتاب مثنوی را اراده فرموده اند :
دشمن این حرف [ کتاب مثنوی ] این دم در نظر
شد ممثل سرنگون اندر سقر.مولوی.
|| أمر. کار :
بهرچ از راه دور افتی چه کفر آن حرف و چه ایمان
بهرچ از دوست وامانی چه زشت آن نقش و چه زیبا.
سنائی.
|| ظاهر لفظ. صورت :
نشود دل ز حرف قرآن به
نشود بز به بچ بچی فربه.سنائی.
حرف قرآن را ضریران معدنند
خر نبینند و به پالان بر زنند.مولوی.
|| شیشکی. آواز ضراط از دهان. (فرهنگ شعوری). || (اصطلاح نحو) یکی از اقسام سه گانهء کلمه است و آن دو دیگر اسم و فعل است. و آن کلمه ای است که بالوضع دلالت کند بر معنی غیرمستقل. و نزد نحویان، کلمه ای که نه اسم و نه فعل است. کلمه ای که در آن نه معنی اسمی باشد و نه فعلی. کلمه ای که معنی آن نه اسم و نه فعل است. و مجدالدین گوید: سایر حدود که از حرف کرده اند فاسد است. ج، حُروف، اَحْرُف. تهانوی گوید: کلمه دلت علی معنی فی غیره و یسمی بحرف المعنی و بالاداه ایضاً. و یسمیه المنطقیون بالاداه. و معنی قولهم علی معنی فی غیره؛ علی معنی ثابت فی لفظ غیر فان اللام فی قولنا الرجل مث یدل بنفسه علی التعریف الذی هو فی الرجل، و هل فی قولنا هل قام زید یدل بنفسه علی الاستفهام الذی هو فی جمله قام زید. و قیل المعنی، علی معنی حاصل فی غیره، ای باعتبار متعلقه لا باعتباره فی نفسه. و هذا هو التحقیق و ستعرف ذلک مستوفی فی لفظ الاسم. ثم الحروف بعضها عامله جاره کانت او جازمه او ناصبه صرفه، کان و اخواته. او مع الرفع کالحروف المشبهه بالفعل، و هی اِنَّ و اَنَّ و کأنَّ و لیت و لعل و لکن، فانها تنصب الاسم و ترفع الخبر علی عکس ما و لا المشبهتین بلیس. و بعضها غیرعامله کحروف العطف، کالواو و او و بل و نحوها مما یحصل به العطف و حروف الزیاده التی لاتختل بترکها اصل المعنی، کانّ المکسوره المخففه، و تسمی بحرف الصله کما یجی ء فی لفظ الصله. و حروف النفی الغیرالعامله، و حروف النداء التی یحصل بها النداء کیاء و حروف الاستثناء و حروف الاستفهام و حروف الایجاب کنعم و بلی و حروف التنبیه کها و الا و حروف التحضیض، کهلا و الا و حروف التفسیر، کای و حروف التنفیس کالسین و سوف و حرف التوقع کقد و حرف الردع ای الزجر و المنع و هو کلا. (کشاف اصطلاحات الفنون). || (اصطلاح عرفان) تهانوی گوید: شیخ عبدالرزاق کاشی گفته: حروف حقایق بسیط اند از اعیان و حروف عالیات شئون ذاتیه اند کامنه در غیب الغیوب چون شجر در نواه. || (اصطلاح جفر) تهانوی گوید: بدان که اهل جفر از حروف زمام بعضی را حروف اوتاد گویند و آن اول و چهارم و مثل این دو حرف از میان بگذارند و حرف سوم بگیرند چنانکه در لفظ وتد هم خواهد آمد، بعض را حروف ادوار گویند. و آن همیشه چهار باشند: یکی حرف اول زمام اول، دوم حرف آخر آن، سوم حرف اول زمام آخرین، چهارم حرف آخر آن. و بعضی را حروف قلوب نامند و آن حروف وسط زمامند. پس اگر حروف و سطور هر دو زوج باشند حروف قلوب چهار باشند که وسط جمیع حروف باشند و اگر هر دو فرد باشند یک باشد. و در غیر این دو صورت حروف قلوب دو باشند. مث اگر عدد حروف و سطور نه نه باشند پس حرف قلب پنجمی حرف سطر پنجم باشد و اگر عدد حروف هشت باشد و عدد سطور چهار چهارم و پنجم از هر یک از سطر دوم و سوم حروف قلوب باشند یعنی هر چهار. و اگر حروف هفت و سطور چهار باشند چهارم حروف از هر یک از سطر دوم و سوم قلوب باشند. و اگر حروف ده و سطور پنج باشند پنجم و ششم از سطر سوم قلوب باشند، هم بر این قیاس. کذا فی «انواع البسط».
-امثال: این حرفها برای فاطی تنبان نمیشود؛ بیهوده و بی نتیجه است.
حرف باید گفته نشود؛ تنها در عدم ارتکاب خطا عرض مصون نماند بلکه باید بدانگونه رفتار کرد که نسبت خطا هم کس نتواند داد، چه در شنونده هر دو صورت یک اثر بخشد. و این مثل را بدین گونه نیز ادا کنند:
حرف نباید گفته شود.
حرف حرف می آرد؛ سخن از سخن شکافد. حدیث از حدیث زاید.
حرف خود را کجا شنیدی؟ آنجا که حرف مردم را؛ آنگاه که دیگری را به فعلی یا قولی تقبیح کنند، شنونده باید اگر در خود آن قباحت می داند برفع آن کوشد.
حرف که از زبان درآید گرد جهان برآید؛ امری که باید پنهان داشت اگر یک بار گفته شود مشهور خواهد شد.
حرف مرد یک کلمه است؛ جوانمردان از قول خویش بازنگردند و از عزم نیک خویش منحرف نشوند.
حرفهات مفت کفشهات جفت؛ گفته های تو را نپذیرم و زود از نزد من برو.
حرف هست از شمشیر بدتر؛ زخم زبان از زخم شمشیر بدتر است.
در خانه اگر کس است یک حرف بس است؛ العاقل یکفیه الاشاره.
زورت بیش است حرفت پیش است؛ الحکم لمن غلب.
- بدحرف؛ بدزبان.
- بر حرف انگشت نهادن یا دست بر حرف -نهادن؛ رد کردن قول او. نپذیرفتن سخن او. خرده گیری کردن از او :
منه بر حرف کس بیهوده انگشت.نظامی.
عقیق میم شکلش سنگ در مشت
که تا بر حرف او کس ننهد انگشت.نظامی.
زآن نزد انگشت تو بر حرف پای
تا نشود حرف تو انگشت سای.نظامی.
بس آشفتگی باشد و ابلهی
که انگشت بر حرف صنعش نهی.(بوستان).
طریقی طلب کز عقوبت رهی
نه حرفی که انگشت بر وی نهی.(بوستان).
- بند حرف کردن؛ معنی را فدای لفظ کردن :
گفت تو بحث شگرفی میکنی
معنیی را بند حرفی میکنی
حبس کردی معنی آزاد را
بند حرفی کرده ای تو باد را.مولوی.
- به حرف آمدن؛ به سخن درآمدن. شروع به سخن کردن. به سخن آمدن کودک.
- بی حرف پیش؛ آنچه خواهم گفت پیش گوئی نباشد، چون در نظر عامه پیشگوئی موجب خلاف آن خواهد شد.
- پرحرف؛ پرگوی.
- حرف از دهن کسی قاپیدن؛ سخن کسی بنام خویش قلمداد کردن. مطلبی را که هنوز طرف درست بیان نکرده است، کسی بدزدد و توضیحاتی دربارهء آن بدهد.
- حرف دزدیدن؛ حرف از دهن کسی قاپیدن. سخن کسی بنام خویش گفتن :
حرف درویشان بدزدد مرد دون
تا بخواند بر سلیمی زآن فسون.مولوی.
- حرف دهن را فهمیدن؛ کنایه از فکر کردن.
- حرف ستردن؛ نام از میان برداشتن :
حرف از ورق جهان سترده
میبود نه مرده و نه زنده.نظامی.
- حرف مفت؛ بی معنی. پوچ.
- حرف مفت است؛ بی معنی و پوچ است.
- دست بر حرف نهادن یا بر حرف انگشت -نهادن؛ سخنی را مورد دقت و بحث و اعتراض قرار دادن :
او فارغ از آنکه مردمی هست
یا بر حرفش کسی نهد دست.نظامی.
- دو حرف؛ دو نوع سخن گفتن. متناقض گفتن.
- || در اصطلاح صوفیه کنایه از «لا» است که نفی محض باشد.
- دو حرف درآمدن؛ تناقض گوئی کس آشکار شدن.
- کم حرف؛ کم گوی.
(1) - نطنزی در دستوراللغه حرفهای مخصوص فارسی را شش حرف پ، چ، ژ، خو، ف، گ شمرده است. رجوع به مقدمهء لغتنامه، فرهنگنامه های عربی به فارسی، دستوراللغه شود. و بنابراین حروف فارسی، سی وهفت خواهد بود.
(2) - این یکی دیگر از ادلهء ایرانی و فارسی زبان بودن ابوالاسود است. (یادداشت مرحوم دهخدا).