حدسیات

[حَ سی یا] (ع اِ) پنجمین صنف از شش صنف مواد برهان است که اولین صنعت از صناعات خمس منطق میباشد. صناعات خمس عبارتست از: برهان، خطابه، شعر، جدل، مغالطه. و برهان مرکب از اولیات، مشاهدات، تجربیات، حدسیات، متواترات، فطریات میباشد. (از تهذیب المنطق تفتازانی). پنجمین صنف از اصناف شانزده گانهء مبادی قیاسات، چنانکه نور ماه از آفتاب است. و این بعد از مشاهدهء اختلاف تشکلات ماه بود بحسب بُعد و قرب از آفتاب و وقوف بر احوال خسوفات. (اساس الاقتباس ص345). هی ما یحتاج العقل فی جزم الحکم فیه الی واسطه بتکرر المشاهده، کقولنا نورالقمر مستفاد من الشمس لاختلاف تشکلاته النوریه بحسب اختلاف اوضاعه من الشمس قرباً و بعداً. (تعریفات جرجانی ص56). تهانوی گوید: در عرف حکما قضایائی هستند که عقل بواسطهء حدس بدانها حکم کند، پس اگر حکم بواسطهء حدس قوی بود که شک را براندازد، از قطعیات خوانده شود، مانند علم صانع که فعلش متقن است، و ما از روی متقن بودن افعالش حدس میزنیم که عالم باشد، و نیز از روی اختلاف تشکلات نوری قمر برحسب قرار گرفتن آن در وضعهای مختلف از خورشید، حدس میزنیم که نور آن از خورشید است. و اگر از روی حدس قوی نباشد از ظنیات محسوب شود، و بدین جهت برخی از منطقیان آنرا در عداد قطعیات و برخی در عداد ظنیات شمرده اند. چنین است در حاشیهء عبدالحکیم سیالکوتی بر شرح مواقف. و در اشتراط تکرار مشاهده در حدس اختلاف است، برخی تکرار را شرط دانسته، پس مانند مجربات است و فرق آنها در این است که اولاً: سبب و علت در تجربیات معلوم السببیه است و مجهول الماهیه و در حدسیات هم معلوم السببیه و هم معلوم الماهیه است. دوم: تجربه ناشی از فعل انسان است بخلاف حدس که خارج از حیطهء عمل اوست. سوم: آنکه جزم عقل به نتایج تجربیات نیازمند تکرار است و جزم عقل به نتایج حدسیات نیازی به تکرار ندارد. صادق حلوانی در شرح طیبی گوید: ظاهراً عادیات داخل در حدسیات باشد. (از کشاف اصطلاحات الفنون). و نیز رجوع به حکمت اشراق چ هنری کربین صص41-43 شود.