ابوشجاع

[اَ شُ] (اِخ) روذراوری. محمّدبن الحسین بن محمّدبن عبدالله بن ابراهیم همدانی ملقب به ظهیرالدین مؤیدالدوله صفی امیرالمؤمنین. او یکی از وزرای بنی عباس و از صلحاء و علماء روزگار خویش بود. و در فقه و حدیث و نحو و تاریخ تصانیف نافعه دارد. وی را ذیلی است بر تجارب الامم ابوعلی مسکویه و ابن اثیر عزالدین ابوالحسن علی جزری در کتاب کامل گوید: اصل او از روذراور است و مولد او اهواز و فقه از شیخ ابی اسحاق شیرازی فرا گرفته است و او مردی عفیف و عادل و نیکوسیرت و بسیارخیر بود و ابوالفرج بن جوزی در تاریخ منتظم آرد که ابوشجاع فقه و عربیت فرا گرفت و حدیث از جماعتی شنود از جمله شیخ ابواسحاق شیرازی و او را کتبی است از جمله ذیلی بر تجارب الامم- انتهی. چنانکه گفتیم مولد او اهواز است به سال 437 ه . ق. و لقب او ظهیرالدّین و پدر او ابویعلی ملازم خدمت خلیفه بود و در اواخر عمر بوزارت قائم عباسی منصوب شد و ابوشجاع نیز به مقتضای وراثت مصدر و مرجع خدمات مهم گردید تا آنجا که بزمان مقتدی خلیفه مقام وزارت یافت و در سال 469 ه . ق. آنگاه که در نظامیهء بغداد ما بین اشاعره و حنبلیان فتنهء معروف برخاست نظام الملک گوهرآئین را نزد خلیفه مقتدر فرستاد و عزل فخرالدوله بن جهیر وزیر خلیفه بخواست و خلیفه مسئول وی اجابت کرد و ابوشجاع صاحب ترجمه را بجای فخرالدوله وزارت داد و این نخستین بار وزارت ابوشجاع است لکن عمیدالدوله پسر فخرالدوله که سابقاً داماد نظام الملک بود و آن دختر وفات یافته بود بار دیگر از بغداد باردوی ملکشاه شد و با تمهید معاذیری خاطر خواجه را خشنود ساخت و یکی از نوادگان دختری خواجه را بزنی کرد و با شفاعت نامهء خواجه به دارالسّلام بازگشت به 20 جمادی الاولی همان سال و بنا بر استدعای خواجه خلیفه ابوشجاع را عزل و عمیدالدوله را به وزارت برداشت (در ذی قعدهء سنهء 471 ه . ق. به روایت ابن جوزی، و به روایت ابن اثیر صفر 472 ه . ق.). و به ابوشجاع منصب مرتب داد و او بر باب الحجره می نشست و واسطهء ارسال نامه و ایصال جوابها بود و نیز ابن اثیر در کامل آورده است که در سال 474 ه . ق. دل ملکشاه بعلت سعایت سعاه از ابوشجاع بگشت ملکشاه کس به بغداد فرستاد و نفی و جلای او را از دارالسّلام طلب کرد خلیفه او را با شفاعت نامه ای نزد نظام الملک فرستاد و مضمون نامه اینکه از گناه ابوشجاع درگذرند و امری که منافی حرمت او باشد پیش نیاید نظام الملک به میل خلیفه از او عفو کرد و مکرماً به بغداد رجعت داد. در صفر 476 ه . ق. مقتدی عمیدالدوله را خلع و ابوالفتح مظفربن رئیس الرؤسا را بجای او نصب کرد و در شعبان همان سال ابوالفتح را مخلوع و ابوشجاع را با لقب ظهیرالدّین وزارت داد. در این وقت شعرا از جمله ابوالمظفر محمّدبن عباس ابیوردی و ابومحمّد قاسم بن محمّدبن علی حریری صاحب مقامات بتبریک او قصائد غرا گفتند و ارباب تذاکر و مورّخین در ستایش عهد صدارت او هریک بنوعی عدل و فضل او را وصف کرده اند از جمله عماد اصفهانی در خریده گوید: کان عصره احسن العصور و زمانه انضرالازمان و لم یکن فی الوزاره من یحفظ امرالدین و قانون الشریعه مثله صعباً شدیداً فی امورالشرع سه فی امورالدنیا لاتأخذه فی الله لومه لائم و ابن مهدی در کتاب دلائل آورده است که: کانت ایامه اوفی الایام سعاده للدولتین و اعظمها برکه علی الرعیه و اعمّها امنا و اشملها رخصا و اکملها صحه ولم یغادرها بؤس و لم تشبها مخافه و قامت للخلافه فی نظره من الحشمه والاحترام ما اعادت سالف الایام و کان احسن الناس خطا و لفظا. و محمّدبن عبدالملک همدانی مورخ آورده است: و ظهر منه من التثبت فی الدّین و اظهاره و اعزاز اهله و الرأفه بهم و الاخذ علی ایدی الظلّمه ما اذکر به عدل العادلین و کان لایخرج من بیته حتی یکتب شیئا من القرآن العظیم. و یقرأ من القرآن فی القرآن ما تیسر و کان یؤَدّی زکوه امواله الطاهره فی سایر املا که و ضیاعه و اقطاعه و یتصدّق سرّاً و عرضت علیه رقعه فیها انّ الدّار الفلانیّه بدرب القبار فیها امرأه معها اربعه ایتام و هم عراه جیاع فاستدعی صاحباً له و قال له اکسهم واشبعهم و خلع ثیابه و حلف لالبستها و لادُفئت حتی تعود الیّ و تخبرنی انّک کسوتهم و اشبعتهم و لم یزل(1) یُرعد الی ان جاء صاحبه و اخبره بذلک فلا جَرم ان الله ختم له بالخیر کما قال الله تبارک و تعالی عَز و جلّ: والعاقبه للمتقین. (قرآن 7/128). و ابوالفرج واعظ گوید: ابوشجاع از رزیلهء طمع منزه بود و آنگاه که بمنصب وزارت رسید اموال او به هشتصدهزار دینار میرسید و تمامت آنرا در وجوه برّ صرف کرد. و ابوجعفربن خرقی گوید: من با ده تن دیگر متولی خرج صدقات وزیر بودیم وقتی من حساب کردم دیدم تنها بدست من صدهزار دینار صدقه داده شده است و هندوشاه گوید: ظهیرالدین ابوشجاع از بزرگان روزگار بود در نهایت ورع و تقوی، هر روز چون نماز پیشین بگذاردی بمظالم نشستی و بفرمودی تا ندا کردندی که اگر کسی را حاجت و ظلامه ای هست به دیوان آید و عرضه دارد و چون بدانستی که یکی از اصحاب سلطان بر کسی ظلم کرده او را حاضر کردی و با او سخن درشت گفتی و البته محابا را مجال ندادی. وقتی میخواست که زکوه دهد و سالهای بسیار بود که زکوه نرسانیده بود همه را حساب کرد و به یک بار بداد گویند او را مالی عظیم بود و ده مرد نویسنده داشت که خرج صدقات او نوشتندی بخط یکی از ایشان محاسبه ای یافتند که صدوبیست هزار دینار در وجوه برّ و احسان خرج رفته بود. و ابوالفرج بن جوزی از یکی از مخصوصان وزیر حکایت کند که او گفت وقتی ابوشجاع مرا آمادن طعامی فرمود و من بأمر او آن طعام بساختم و نزد وی بردم چون در طبقها نگریست گفت انّ هوسی تشتهیه و لاتقدر علیه احمل هذه الصحون الی اقوام فقراء؛ یعنی خورندگانی باشند که آرزوی این اطعمه دارند و بدان دست رس ندارند این طبقها را بفقراء قسمت کنند و هیچ از آن نچشید و خدمه طبقها برگرفتند و بمساجد باب المراتب بردیم و بر فقرای مجاور بخش کردیم و وی را حاجب نبود و هرکس تا زنان و کودکان به مجلس او حاضر توانستندی شد بی وسیلت و توسطی و چون امری مشتبه و مشکل پیش آمدی فقهاء را بدیوان احضار کردی و بفتوای آنان عمل کردی و چون قاضی بقصاص خونی حکم میداد ابوشجاع ولی دم را می طلبید و التماس قبول دیت میکرد و آن دیت از مال خویش بعهده میگرفت اگر ولی خواهش او میپذیرفت آن مال بوی میداد و اگر نه بحکم قاضی قصاص میراند و مال بورثهء مقتص منه میپرداخت و ابوشجاع رسم اخذ عشریه را از مال متبایعین برانداخت و هم مالی را که نفاطین و چراغبانان از دکانداران میگرفتند منع کرد و برای امتیاز کفار از مسلمین شعار قیار و عسلی را معمول داشت و تعطیل جمعه بتجار و کسبه امر فرمود و در سال 481ه .ق. به حج شد و پسر خویش ربیب الدوله ابومنصور را باطرادبن محمد زینبی نیابت وزارت داد و بروزگار وی وبائی پدید آمد و ادویه و اشربهء محتاج الیه بیماران نایاب و عزیز شد او بفرمود تا از خاصهء خود مبلغی کثیر فراهم کردند و منادی میکردند و ارباب احتیاج بی بها میگرفتند و او بروزگار وزارت خویش ضیاع بسیار وقف کرد و چندین مسجد پی افکند. گویند: وقتی میان اهل سنت و شیعه نزاعی افتاد و به هیچ وسیله نشاندن آن فتنه میسر نمیشد وزیر میگفت من خون کسی جز بحکم شریعت نتوانم ریخت مقتدی خلیفه کس بدو فرستاد و گفت مملکت داری این تعلل و تسامح برنتابد سرهنگان به محلات بغداد فرست تا سرای فلان و فلان را خراب کنند و ده کس را نام برده بود ابوشجاع گفت باشد که میان این ده تن بعضی مستوجب این عقوبت نباشند یا خانه ملک او نبود و به نهانی کس فرستاد و آن خانه ها بخرید و سپس امر بتخریب آن داد و فتنه آرام یافت. گویند او خطی خوش داشت و از این رو خطهای خطاطین مشهور را سخت دوست میگرفت و هرچه از آن جنس نزد او میبردند از خطوط ابن بواب و غیره میخرید و سپس خریده میفروخت و در راه خدا میداد و میگفت هیچ چیز را از دنیا باندازهء خط نیکو دوست ندارم و از اینرو محبوبترین چیزهای خود را براه خدا صرف میکنم. در سال 484 ه .ق. بسعایت سعدالدوله گوهرآیین و ابن سمحای یهودی که از جانب ملک شاه و نظام الملک در بغداد متولی امور مالی بودند معزول گشت و از جمله به ملکشاه گفتند، آنگاه که او فتح سمرقند کرد، ابوشجاع گفت این فتح را بشارت نامه نباید چه خراب کردن بلاد اسلام و اسیر گرفتن فرزندان مسلم امری مستحسن نیست و اگر این فتح در دیار کفر دست دادی جای آن بود که بشارت نامه ها به اصقاع ممالک فرستاده شود. تا عاقبت ملکشاه عزل ابوشجاع را از خلیفه بخواست و چون بدان روزگار سرپیچی از امر سلاجقه میسر نبود خلیفه او را عزل کرد و توقیعی بدو نوشت بدین مضمون: قد اقتضی الرأی الشریف ان تنفصل عن خدمه الدار العزیزه و تلزم دارک و العنایه الشریفه تشتملک فی حالتی القرب و البعد والله تعالی هو المعین. و این عزلنامه چنانکه دیده شد از هر فرمان انتصابی شریف تر است چنانکه خود ابوشجاع به پسر خویش گفت چنین توقیع عزلی هیچگاه از جانب هیچ خلیفه بهیچ وزیری معزول صادر نشده است و به روز جمعهء نهم رمضان که فردای روز عزل او بود به عزم جامع باب المراتب در زیّ علما با مندیلی قطنی از خانه بیرون شد و جماعتی از زهاد و فقها با وی بودند و مردم از هر سوی ازدحام کردند و با وی مصافحه میکردند و دعا میگفتند و این معنی در مذاق دشمنان ملایم نیفتاد و کوشیدند تا حکم آمد که ابوشجاع از خانهء خویش بیرون نیاید و با مردم نیامیزد. تاریخ عزل او را ابن اثیر در ربیع الاول 484 ه .ق. نوشته به روز پنجشنبه و ابن خلکان به یوم پنجشنبه نوزدهم صفر همان سال.
و ابن جوزی گوید: در دهلیز خانهء خویش مسجدی بکرد و بدان جا اذان میگفتند و نماز میگذاشت با این هم مکتوبی از خواجه نظام الملک رسید که نفی ابوشجاع را از بغداد تقاضا کرده بود و وی به روذراور موطن اصلی خویش شد و پس از مدتی دستوری خواست و از روذراور به حلّه و نیل رفت و بدانجا اقامت گزید و بدانگاه که نظام الملک اعداد سفر حجّ کرد به ابوشجاع نامه فرستاد که چون تو نیز عزیمت حجّ خانه داری نیکوست که در این سفر هم کجاوه باشیم. او در جواب بفرستاده گفت خدمت از من بازرسان و بگو از آن روز که بامر امیرالمؤمنین دَرِ محبره بنهادم تاکنون نگشوده ام و گرنه جواب مینوشتم و دعای من بدرقهء راه خواجه است و سپس به حج شد و بدانجا قرآن را از بر کرد و بشکرانهء آن چهل ودو درج خطوط ابن مقله و ابن بواب را امر داد تا پسر او بفروخت و صدقه کرد و سدس دیهی را که در نواحی دجیل داشت وقف کرد و او را دیوان شعری بوده است بعربی و از آن جمله است:
لیس المقادیر طوعاً لامری ء ابدا
و انما المرء طوع للمقادیر
فلاتکن ان اتت بالیسر ذااشر
و لا یؤساً اذا جائت بتعسیر
و کن قنوعاً بما یأتی الزمان به
فیما ینوبک من صفو و تکدیر
فما اجتهاد الفتی یوماً بنافعه
و انما هو القاء المعاذیر.
و به سال 488 ه .ق. به نیمهء جمادی در پنجاه ویک سالگی بمدینهء طیبه درگذشت و در بقیع به جوار قبر ابراهیم بن رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم مدفون گشت.
(1) - اصل منقول عنه و لم یزعد بود، ما بحدس و قیاس آنرا لم یزل یرْعد خواندیم.