حاوی

(اِخ) نام کتاب معروف محمد زکریا که آنرا «الجامع الحاصر لصناعه الطب» و «حاصر صناعه الطب» و «الجامع الکبیر» و «الجامع» نیز نامند. کتاب الحاوی اعظم و اهم کتب مؤلفهء محمد بن زکریای رازی است، ابن العمید وزیر رکن الدولهء دیلمی بعد از وفات رازی مسودات آنرا در ری بدست آورده بتوسط شاگردان رازی مرتب کرد، نسخ متعدده از آن موجود است و ترجمهء لاتینی آن در سنهء 1486 م. در برشیا از بلاد ایطالی و بعد از آن در سنهء 1509-1542 م. در ونیز بطبع رسیده است. (تعلیقات قزوینی بر چهارمقاله ص70). ابن الندیم در شمار تألیفات رازی آورده است که: کتاب حاوی، الجامع الحاصر لصناعه الطب نیز نام دارد، و آن در دوازده قسمت است، قسمت اول در معالجهء بیماریها و بیماران. دوم در حفظ صحت. سوم در رئبه و شکسته بندی و جراحات. چهارم در قوای داروها و غذاها و آنچه در طب بدان احتیاج باشد. پنجم در ادویهء مرکبه. ششم در صنعت طب. هفتم داروسازی و داروها و رنگ و بو و مزهء هر یک. هشتم در ابدان. نهم اوزان و مکاییل. دهم در تشریح و منافع هر یک از اعضاء. یازدهم اسباب طبیعی در صناعت طب. دوازدهم مدخل علم طب در دو مقاله: اول در اسماء طبی، دوم در اوایل طب. (فهرست ابن الندیم چ مصر 1348 ه . ق. ص417). در فهرستی که بیرونی برای مؤلفات رازی نوشته جزء دوازدهم حاوی را کتاب جداگانه دانسته گوید: الجامع الکبیر و قد عرف بالحاوی و هو کتألیف لم یتصرف فیها و لم یتمه. قفطی در تاریخ الحکماء گوید: کتاب الحاوی فی الطب و یسمی الجامع الحاصر لصناعه الطب اثنی عشر قسماً. و در جای دیگر گوید: کتابه الذی سماه الجامع و هو سبعون مقاله. ابن ابی اصیبعه در عیون الانباء گوید: کتاب الجامع و یسمی حاصر صناعه الطب و غرضه فی هذا الکتاب جمع ما وقع الیه و ادرکه من کتاب طب قدیم او محدث الی موضع واحد فی کل باب و هو ینقسم اثنی عشر قسماً: القسم الاول، فی حفظ الصحه و علاج الامراض و الوثی و الجبر و العلاجات. القسم الثانی، فی قوی الاغذیه و الادویه و ما یحتاج الیه من التدبیر فی الطب. القسم الثالث، فی الادویه المرکبه و فیه ذکر ما یحتاج الیه منها علی سبیل الاقراباذین. القسم الرابع، فیما یحتاج الیه من الطب فی سحق الادویه و احراقها و تصعیداتها و غسلها و استخراج قواها و حفظها و مقدار بقاء قوه کل دواء منها و ما أشبه ذلک. القسم الخامس، فی صیدله الطب و فیه صفه الاودیه و الوانها و طعومها و روائحها و معادنها و جیدها و ردیئها و نحو ذلک من علل الصیدله. القسم السادس، فی الابدال، یذکر فیه ما ینوب عن کل دواء او غذاء اذا لم یوجد. القسم السابع، فی تفسیر الاسماء و الاوزان و المکاییل التی للعقاقیر و تسمیه الاعضاء و الادواء بالیونانیه و السریانیه و الفارسیه و الهندیه و العربیه علی سبیل الکتب المسماه بشقشماهی (؟). القسم الثامن، فی التشریح و منافع الاعضاء. القسم التاسع، فی الاسباب الطبعیه من صناعه الطب، غرضه فیه ان یبین أسباب العلل بأمر الطبیعی. القسم العاشر، فی المدخل الی صناعه الطب و هو مقالتان: الاولی منهما فی الاشیاء الطبیعیه و الثانیه فی اوائل الطب. القسم الحادی عشر، جمل علاجات و صفات و غیر ذلک. القسم الثانی عشر، فیما استدرکه من کتب جالینوس (و لم یذکرها حنین و لا هی فی فهرست جالینوس). اقول: هذا التقسیم المذکور هیهنا لیس هو لکتابه المعروف بالحاوی و لا هو تقسیم مرضی، و یمکن ان هذه کانت مسودات کتب وجدت للرازی بعد موته و هی مجموعه علی هذا الترتیب فحسبت انها کتاب واحد، و الی غایتی هذه مارأیت نسخه لهذا الکتاب و لاوجدت من أخبر أنّه رآه.(1) کتاب حاوی که آن را الجامع الحاصر لصناعه الطب نیز میگویند بزرگترین تألیف و تصنیف محمد زکریای رازی است و مدتها مرجع علماء و اطباء اروپا بوده و مکرر به طبع رسیده است. اول دفعه در شهر برشیا(2) از بلاد ایتالیای شمالی به لاتینی ترجمه و در دو جلد طبع شده (1486 م.) و پس از آن مکرر در ونیز ایتالیا در سالهای 1509 و 1542 م. چاپ شده(3) که نسخهء این ترجمه بسیار کمیاب است. نسخ خطی متعدد آن در کتابخانه های معتبر عالم مانند: کتابخانهء موزهء بریتانیا، کتابخانهء مونیخ(4)(از شهرهای آلمان) و کتابخانهء اُکسفورد و کمبریج انگلستان و کتابخانهء اسکوریال اسپانیا و کتابخانه سلیم آقا (استانبول) و کتابخانهء سرای (استانبول) و کتابخانهء سلیمانیه (استانبول) و کتابخانهء شهید علی پاشا (استانبول) و کتابخانهء موصل(5) و کتابخانهء آستان قدس رضوی و کتابخانهء رامپور هندوستان و کتابخانهء مَدْرَس هندوستان و کتابخانهء ملک در تهران موجود است.
کتاب حاوی پس از وفات محمد زکریای رازی به امر أبوالفضل بن عمید استاد صاحب بن عباد وزیر رکن الدولهء دیلمی از اوراق مشوش و پراکنده ای که از رازی باقی مانده بود به اهتمام شاگردانش جمع آوری و پس از جمع این اوراق پراکنده کتاب حاوی را تهیه کردند چنانکه ابن ابی اصیبعه در ذیل توضیحات خود راجع به این کتاب در عیون الانباء نیز بدان اشاره کرده گوید نسخهء کامل این کتاب را بشرح فوق ندیده و نیز از کسی نشنیده ام. این کتاب در حدود سی مجلد است و در این باب بیان مورخین مختلف است، بعضی مانند ابوالفداء در تاریخ خویش سی مجلد و برخی بیست و بعضی هیجده مجلد در کتب خود ذکر کرده اند و آنچه بتحقیق نزدیک است شاید در ابتداء گردآوری این کتاب سی مجلد بوده است و بصورت دائره المعارف طبی است که از معلومات قدماء یونانیان و ایرانیان و غیره تا زمان خود رازی جمع شده، و قرون متمادیه اطباء اروپا بخصوص جامعهء طب ایتالیا و پزشکان این سرزمین از آن استفاده میکردند نسخهء خطی که در کتابخانهء اسکوریال اسپانیا وجود دارد هفتاد مجلد میباشد. قدما دربارهء این کتاب بسیار معتقد بوده و مقام وی را در میان کتب طبی بس گرامی میداشتند و تقریباً تمام مورخین از آن ستایش کرده اند. نظامی عروضی سمرقندی در مقالهء چهارم کتاب خود درباب علم طب و هدایت طبیب مینویسد «... پس از کتب بسائط یکی بدست آرد چون سته عشر(6) جالینوس یا حاوی محمد زکریا یا کامل الصناعه(7) یا صدباب بوسهل مسیحی(8) یا قانون بوعلی سینا یا ذخیرهء خوارزمشاهی(9) و بوقت فراغت مطالعت همی کند...». ابن ابی اصیبعه گوید: «کتاب حاوی از بزرگترین و مهمترین کتب طبی است بجهه آنکه در آن جمیع امراض و درمان بیماریها چه از متقدمین و چه از متأخرین تا زمان رازی را شامل است و در آن هر موضوعی را که از گوینده نقل کرده نامش را ذکر کرده است...». چنانکه میدانیم عموم مورخین بلااستثناء نام کتاب حاوی را «الجامع الحاصر لصناعه الطب» گویند و از این عبارت معلوم میگردد که جامعترین کتاب طب تا آن زمان بوده است اما بدبختانه هنوز تعداد و مطالب مجلدات و فصول و ابواب این کتاب بطور تحقیق و دقیق معلوم و معین نیست. در الفهرست ابن الندیم و عیون الانباء دوازده باب (قسم) ذکر کرده چنانکه بیان شد. بیرونی سیزده فصل و قفطی در جایی دوازده فصل و در جایی دیگر هفتاد مقاله ذکر کرده است و تقسیمات این مورخین مانند یکدیگر نیست و اصو مجلدات حاوی که در دست است مطابق تقسیمات فوق نمی باشد. اروپائیان به این کتاب بیشتر از مورخین شرق اهمیت میدهند بدلیل آنکه محتویات آن مجموعهء مشاهدات و اتفاقاتی است که رازی به رأی العین دیده و این بزرگترین و مهمترین وجهی است که حاوی را بر سایر کتب طبی اسلامی مزیت و برتری میدهد و رازی در این کتاب جمیع عقاید اطباء یونان و ایران و عرب و روم را تا زمان خود با عملیات و نظریات خویش (که با مَرضی تجربه کرده است) جمع آوری کرده و منبعی عالی برای پی بردن بمقام وی میباشد و به این دلیل در تاریخ طب رتبهء ارجمندی را داراست. ادوارد براون در کتاب طب عرب میگوید: «این کتاب بر سایر کتب طبی اسلامی مزیت و برتری دارد بدلیل آنکه رازی اتفاقات و مشاهداتی که به رأی العین دیده در آن نوشته است». بطور اجمال همانطور که از فصول و ابواب کتاب حاوی معلوم میشود در این کتاب از جمیع شعب طب و اصول تداوی و حفظ الصحه و علم الامراض و دواسازی و سایر شعب بخوبی بحث شده است و چنانکه متتبعین به آن نام دائره المعارف داده اند بسیار بجا و مناسب میباشد و کمتر در میان کتب طبی قدیم کتابی به این پایه و مایه میرسد، با این تفاوت که علاوه بر معلومات مزبور جمیع اطلاعات مطبی و بیمارستانی و شرح حال بیماران و اوضاع مریضخانه ها را با طرزی نیکو بیان کرده است. آنچه از کتاب حاوی در کتابخانه های جهان فع موجود است جزو یا اجزائی از این کتاب میباشد و نسخ متعددهء آن که در کتابخانه های بزرگ یافت میشود با یکدیگر اختلاف کلی دارند، و کمتر با هم شباهت دارند و هنوز کسی نتوانسته بطور قطع بگوید کتاب حاوی کامل که اول دفعه تهیه شده در کدام کتابخانه است. از حاوی کبیر نسخه های بسیار یافت نمی شود و آنچه هست اجزاء آنست. بدیهی است که اختلاف در عدهء مجلدات این کتاب ناشی از ذوق کاتب و سفارش دهندگان بوده که هر یک در آن دستی برده اند و بدین جهت نمی توان گفت نسخهء حاوی سی مجلدی کامل تر از نسخهء حاوی هجده مجلدی باشد. آنچه در کتابخانهء حاج حسین آقا ملک میباشد بدین قرار است:
الف - نسخهء خطی کهن سال از جلد چهارم و پنجم حاوی که در یک مجلد و بتاریخ 571 ه . ق. تحریر یافته و شامل امراض معدی، سوء مزاج، اسهال، بیماری صفرا و اسهال اطفال و قولنج ها و ذکر ضمادها و خفقانهای معدی و امزجهء مختلفه و درمان آنها با ذکر ادویه و معالجاتی که تا زمان او از حکمای سلف بوده با شرح جزئیات آن و همچنین عقاید و آراء علی بن ربن طبری و ابن ماسویه و جالینوس و امثال ایشان را شرح داده و انتقاد کرده است.
ب - نسخهء خطی کهن سال از جلد ششم در یک مجلد که در حدود قرن هفتم هجری نوشته شده و آن شامل بیماریهای کبد، طحال، أمعاء، دولاب، سنگها، بیماری آلات تناسلی، مثانه، کلیه، مفاصل، بواسیر، بیماریهای مقعد، نقرس، جرب، عرق النسا، دملها، زخمها، نبضها، صداع، شقیقه، بیماریهای دماغ، چشم، اقسام تبها، هوای شهرها، سرطان، بیماریهای رحم، اورام، و با بیان عقاید و افکار بقراط، جالینوس، روفس حکیم، بختیشوع، ابن سرابیون، ابن ماسویه، حنین بن اسحاق، جورجیس حکیم و جز ایشان، با ذکر کتب و مآخذ و انتقاد کامل از هر یک.
ج - نسخهء خطی قدیمی جلد دوم حاوی که شامل بیماریهای چشم و ضمائم آن، گوش، بینی، دندان، لب، ذات الجنب، بیماریهای صدر (سینه) و مری و معده، کبد، صفرا، سوء هضم با ذکر مطالبی که از کتب علماء و حکماء سلف و نسخ و درمانهای آنها ذکر کرده که بسال 1067 ه . ق. نوشته شده است.
د - ایضاً کتاب حاوی کبیر متن و حاشیه شده که تقریباً تمام بنظر میرسد. در این نسخه از غالب بیماریها و درمان آنها بحث و اقوال و آراء و اعمال بسیاری از اطباء متقدم را ذکر کرده است.
بعلاوه در این کتاب حکایاتی از مشاهدات خویش آورده و سرگذشتهای بیمارانی را که معالجه کرده شرح داده است. باید دانست همانطور که ابن ابی اصیبعه در کتاب خود گفته تقسیماتی که درباب مجلدات و ابواب کتاب حاوی ذکر شده است پسندیده و مرضی نمیباشد بعلت آنکه این کتاب پس از وفات رازی با کمک خواهر و شاگردان وی از یادداشتهای بسیار تهیه و تدوین شده و چنانکه از محتویات سه نسخه که دیده ایم مشاهده میشود از بیماریهای کبد و معده و صفرا در هر سه نسخه بحث شده در صورتی که نسخهء اول شامل جلد چهارم و پنجم و نسخهء دوم شامل جلد ششم و نسخهء سوم شامل جلد دوم از کتاب حاوی میباشد و از این حیث کتاب حاوی کام برخلاف قانون بوعلی سیناست زیرا که جمیع نسخ «قانون» بر یک منوال از جهت ترتیب و از حیث ابواب و غیره میباشد در صورتی که در مجلدات موجوده از کتاب حاوی ابداً این ترتیب دیده نمیشود و اصو مبنای صحیحی ندارد. علت دیگر عدم ترتیب این کتاب آنست که حاوی از روی یادداشتهای طبی رازی جمع شده و اصولاً تهیهء کتاب حاوی بواسطهء عظمت برای همه کس ممکن نبوده و فقط اغنیاء میتوانستند آن را بدست آرند، در این صورت کُتّاب و نُسّاخ به میل و سلیقهء خود آن را ترتیب داده و تغییراتی در آن قائل شده اند چنانکه علی بن عباس مجوسی اهوازی ارجانی در کامل الصناعهء خود میگوید: «فقط دو نسخه از حاوی دیده ام». رجوع به کتاب الملکی یا کامل الصناعه چ قاهره 1294 ه . ق. / 1877 م. شود. اکنون متأسفانه نمیتوان تعیین کرد که ترجمهء لاتینی کتاب حاوی از روی کدام نسخه ترتیب داده شده، و آن نسخه در کجاست، و یا اصلاً نسخهء اولی از آن وجود دارد یا آنکه مفقود شده و از بین رفته است، بخصوص اگر متوجه این نکته شویم که مترجمین در آن زمان اصو بصحت و سقم مطالب و ترتیب و روش و سیاق عبارت و سایر مسائل مربوطه بیک چنین کتابی مهم وقعی گذاشته اند یا خیر، ولی میتوان گفت که ابداً توجهی نکرده اند والاّ ممکن بود ترجمهء آن بهتر و مرتب تر تهیه گردد. مقداری از مجلدات حاوی را مترجم معروف کتب طبی اسلامی موسوم به ژرار دُ کرمون(10) ترجمه کرده و این همان کس است که منصوری رازی و قانون ابوعلی سینا و کتاب جراحی ابوالقاسم(11) را نیز ترجمه کرده است. مورخین اروپائی بر آنند که کتاب حاوی بزرگترین دائره المعارف طبی زبان عرب است که پزشک ایرانی لااقل پانزده سال تمام برای آن متحمل زحمت شده است و نتیجه و نخب تجارب و زحمات خود را که عملاً دیده با یادداشتهای روزانه در آن ثبت کرده و معتقدند که عمر وی کفاف اتمام آنرا نداده و قبل از ختم کتاب دار فانی را وداع گفته است. آنچه بنظر میرسد دو کتاب برءالساعه و حاوی دو تألیف رازی است که باید آنها را خاتمهء تألیف وی محسوب داشت، با این تفاوت که کتاب برءالساعه تمام است ولی کتاب حاوی را از یادداشتهای او پس از مرگ وی دیگران جمع کرده اند بنابراین نمیتوان گفت که آخرین تألیف وی حاوی است بلکه باید گفت حاوی نتیجهء زحمات چندین سالهء دانشمند ایرانی در هنگام تصدی بیمارستانهای بغداد و ری و مشاهدات او در بیماران و شرح حال آنان با نتایجی که از داروها و درمانها دیده است یادداشت کرده که پس از وی مرتب شده است. برخی از تذکره نویسان اخیر اشتباهی کرده اند و آن اختلاط حاوی کبیر با حاوی صغیر میباشد و چنین پنداشته اند که رازی را دو حاوی است، یکی بنام حاوی کبیر دیگری بنام حاوی صغیر، در صورتی که چنین نیست و ما محض مزید اطلاع گوییم: حاوی صغیر تألیف محمودبن الشیخ الربانی صاین الدین الیاس میباشد که مشتمل بر پنج مقاله است و نسخ بسیار از آن در طهران هست که به اسم حاوی زکریا در دست اشخاص وجود دارد ابتدای آن چنین است: «الحمد لله الواحد الماجد السبوح خالق الجن و الانس رب الملائکه و الروح ظهر منه بدایع الموجودات... قال المولی الولی الحکیم العلیم الصارف عمره فی تعظیم امر الله و الشفقه علی خلق الله حاوی المعقول و المنقول جامع الفروع و الاصول استاذ الحکماء المحققین نجم المله و الدین محمودبن الشیخ الربانی الامام الصمدانی صاین الدین الیاس روّح الله روحهما و جدّد فتوحهما. اما بعد فلایخفی علی رأی ذوی العقول ان علم الطب اشرف من سایر العلوم لان شرف کل علم بحسب شرف موضوعه و موضوع علم الطب بدن الانسان و من البدیهیات ان هذا الموضوع فی عالم الکون و الفساد اجل و اشرف من سائر الکائنات فلاجرم العلم به اجل و اشرف من سایر العلوم لاسیما اذ ورد به الخبر المأثور عن النبی (ص) حیث قال: العلم علمان علم الابدان و علم الادیان...». پس از آن شرحی ذکر میکند که بعضی دوستان و اخوان مرا گفتند کتابی در طب تألیف کنم و من نیز اطاعت کردم... لذا این کتاب را تألیف کردم و آن را «الحاوی لعلم التداوی» نام نهادم و بر پنج مقاله ترتیب دادم:
مقالهء اول - در بیان بیماریهاست شامل 125 باب.
مقالهء دوم - در تبها شامل 27 باب.
مقالهء سوم - در بیماریها و علل ظاهرهء اعضاء بدن شامل 105 باب.
مقالهء چهارم - در بیان ادویهء مفرده بترتیب حروف تهجی.
مقالهء پنجم - در بیان ادویهء مرکبه و کیفیت استعمال و ترکیب آنها شامل 50 باب. (از شرح حال و مقام محمد زکریای رازی تألیف محمود نجم آبادی).
و نیز رجوع به فهرست ابن الندیم ص300، کامل الصناعه چ بولاق ص5، تاریخ الحکماء للقفطی ص274، ابن ابی اصیبعه ج1 صص314-315، کشف الظنون در باب حاء، بروکلمن در تاریخ علوم عرب ج1 ص234 شود.
(1) - عیون الانباء ج1 صص 317-318.
(2) - Brescia. (3) - بنام Continens Rasia. Le Continant.
(4) - Munich. Munchen. (5) - فهرست مخطوطات موصل ص32 و 58.
(6) - شانزده کتابی بوده از تألیفات جالینوس که اطباء آن زمان برای آموختن طب ترجمهء آنها را که توسط حنین بن اسحق و حبیش بن الحسن الاعسم مترجم بعمل آمده میخواندند. برای اطلاع بیشتر رجوع به کتاب الفهرست و قفطی و عیون الانباء شود.
(7) - کتاب کامل «الصناعه» تألیف ابوالحسن علی بن العباس المجوسی است. این کتاب به اسم ملکی معروف است که شامل اطلاعات علمی و عملی و قرابادین میباشد و با کمال سادگی جمع آوری و بیان گردیده و اول دفعه در سال 1492 م. در ونیز بلاطینی ترجمه و همچنین بسال 1523 م. در لیون فرانسه چاپ شده است و تا ظهور قانون بوعلی کتاب ملکی بسیار مورد توجه اطباء بوده و همین که بوعلی قانون را تألیف کرد این کتاب از رونق افتاد معهذا در مقام خود رتبهء ارجمندی را داراست. این کتاب را به زبان لاطینی و فرانسه Almaleki, Libertotius medecinaeمینامند و مکرر در مصر و لاهور و ونیز و لیدن ( Leydenاز شهرهای هلند) بطبع رسیده و شامل دو قسمت است: علمی و عملی و هر کدام دارای ده مقاله میباشد که هر مقاله به ابوابی منقسم گردیده است، توضیحاً اضافه میشود که علی بن عباس مجوسی برخلاف نام مجوسی کیش اسلام داشته و در اهواز متولد گردیده و طبیب مخصوص عضدالدولهء دیلمی بوده و در ساختمان بیمارستان عضدی شرکت داشته است.
(8) - صدباب بوسهل مسیحی، این کتاب تألیف بوسهل معروف استاد بوعلی سینا میباشد (که پس از شنیدن دعوت و ارادهء سلطان محمود سبکتکین بغزنین به اتفاق بوعلی سینا فرار میکند و در وسط راه بواسطهء تشنگی میمیرد). نام دیگر این کتاب «کتاب المائه فی الطب» میباشد. یک نسخهء خطی آن را در کتابخانهء ملک دیده ام.
(9) - ذخیرهء خوارزمشاهی تألیف زین الدین ابوابراهیم اسماعیل بن حسن بن احمدبن محمد الحسینی الجرجانی است که بنام قطب الدین ابوالفتح محمد بن نوش تکین خوارزمشاه مؤسس سلسلهء خوارزمشاهیان تألیف کرده. کتابی بسیار مفید و حاوی جمیع مطالب طبی آن زمان بوده است. وفات جرجانی بسال 531 ه . ق. میباشد. رجوع به اسماعیل جرجانی شود.
(10) - Gerard de Cremone. (11) - در کتاب «شرح حال و مقام محمد زکریای رازی» تألیف محمود نجم آبادی نام این طبیب را که اروپائیان Abulcasisگویند «ابوالخسیس» نقل کرده. رجوع به لغت نامه شود.