چهره

[چِ رَ / رِ] (اِ)(1) صورت و روی آدمی باشد. (برهان). روی. (آنندراج). صورت و روی آدمی را گویند. (از انجمن آرا). رخ. روی. صورت. سیما. (ناظم الاطباء). رو. دیدار. رخسار. عارض. مُحَیّا. وجه. چهر. سیما. لقاء. طلعت. (یادداشت مؤلف) :
آراسته گشته ست ز تو چهرهء خوبی
چون چهرهء دوشیزه بیکرنگ(2) به گلنار.
خسروی.
پرستنده زین بیشتر با کلاه
بچهره به کردار تابنده ماه.فردوسی.
بدیدند بر چهرهء شاه ماه
خروشی برآمد ز درگاه شاه.فردوسی.
همان آدمی بود کآن چهره داشت.
ز خوبی ز هر اختری بهره داشت
فردوسی.
مردی که سلاحی بکشد چهرهء آن مرد
بر دیدهء من خوبتر از صد بت مشکوی.
فرخی.
مرغ اندر آبگیر و برو قطره های آب
چون چهرهء نشسته برو قطره های خوی.
منوچهری.
مجلس نزهت بسیج و چهرهء معشوق بین
خانهء رامش طراز و فرش دولت گستران.
؟ (از فرهنگ اسدی نخجوانی).
روی بستان را چون چهرهء دلبندان
از شکوفه رخ و از سبزه عذار آید.
ناصرخسرو.
بچهره شدن چون پری کی توانی
به افعال ماننده شو مر پری را.ناصرخسرو.
در کف خواجه چون همی ماند
کش سخن در و چهره زر باشد.مسعودسعد.
و (ترکان) چنین خون ریز و خوب چهر (از آنند) و ترک را پسران بودند چون توتل و چگل... (مجمل التواریخ والقصص ص100 س 13). و اوصاف چهرهء هر یک برشمردی. (کلیله و دمنه). سپاس و ستایش مر خدای را جل جلاله که آثار قدرت او بر چهرهء روز روشن تابان است. (کلیله و دمنه). چون نقاب خاک از چهره بگشاد (دانه)... معلوم گردد که چیست. (کلیله و دمنه).
یکی دبّه درافکندی بزیر پای اشترمان
یکی بر چهره مالیدی مهار مادهء ما را.
عمعق بخاری.
گر نبایدت چهره چون گل زرد
گرد افراط اکل و شرب مگرد.سنائی.
این بگرید چو دیدهء وامق
وآن بخندد چو چهرهء عذرا.ادیب صابر.
تیغ او آبستن است از فتح و اینک بنگرش
نقطهای چهره بر آبستنی دارد گوا.خاقانی.
تا خیال چهره اش در چشم ماست
هرچه در کون است کان میخواندش.
خاقانی.
بگذاریم زر چهرهء خاقانی را
حلی آریم و به تابوت پسر بربندیم.خاقانی.
چهرهء من جام و چشم من صراحی کن که من
چون صراحی بر سر جام تو جان خواهم فشاند.
خاقانی.
فشاندند آب گل بر چهرهء ماه
ببستند اسب را بر آخور شاه.نظامی.
به سرهنگی حمایل کردن تیغ
بسا مه را که پوشد چهره در میغ.نظامی.
چهره های زیبا چون برگ خزان طراوت فروریخت. (ترجمهء تاریخ یمینی ص295).
گفتند بتان که چهرهء ما
قدر گل و رونق سمن برد.عطار.
چون نقاب از چهره بر گیری بسست
خلق خود گردند جان افشان ز تو.عطار.
گر خواجه ز بهر ما بدی گفت
ما چهره ز غم نمی خراشیم.کمال اسماعیل.
چهرهء امروز در آئینهء فردا خوشست.صائب.
گاه کلمهء چهره به کلمات دیگر پیوندد و صفت مرکب سازد چون: اهرمن چهره. بدیع چهره. پری چهره. ترک چهره. خورشیدچهره. خوب چهره. زشت چهره. سرخ چهره. سمن چهره. سیاه چهره. سیه چهره. گل چهره. ماه چهره. نکوچهره. رجوع به هر یک از این ترکیبات در جای خود شود.
- از چهره درآویختن؛ از بر چهره آویزان کردن. بر رخ گرفتن. فروآویختن از رخسار :
چو یوسف برآیم به تخت قناعت
درآویزم از چهره زرین قناعی.خاقانی.
- از چهره سکبا دادن؛ روی ترشی به کسی نمودن. با چهرهء درهم کشیده و اخم آلود روی به کسی نمودن :
گر برای شوربائی بر در اینها شوی
اولت سکبا دهند از چهره وآنگه شوربا.
خاقانی.
- از چهره سکبا ریختن؛ کنایه از غبار غم از خاطر زدودن و چین و شکن و ترشرویی از چهره برطرف ساختن است :
زآن پیش کز مهر فلک خوان بره ای سازد ملک
ابر اینک افشانده نمک وز چهره سکبا ریخته.
خاقانی.
- اهرمن چهره؛ که چهرهء شیطانی و اهریمنی دارد. دیوچهره ای. دیوصورت. ابلیس منظر.
- || مجازاً بداصل و بدذات :
از این مارخوار اهرمن چهرگان
ز دانائی و شرم بی بهرگان.فردوسی.
- بدیع چهره؛ تازه روی. زیباروی. خوب روی :
گرفته راه تماشا بدیع چهره بتانی
که در مشاهده عاجز کنند لعبت چین را.
سعدی.
- به اجل زردچهره گشتن؛ مردن :
ور به اجل زرد گشت چهرهء سهراب
رستم دستان کارزار بماناد.خاقانی.
- به چهره چیزی را در زر گرفتن؛ منعکس ساختن رنگ زرد چهره در چیزی و آن کنایه از زردی رخسار و لاغری و ناتوانی است :
سم آن خر به اشک چشم و چهره
بگیرم در زر و یاقوت حمرا.خاقانی.
- به چهره مانند کسی یا چیزی شدن؛ همانند او گشتن. شبیه او شدن :
به چهره شدن چون پری کی توانی
به افعال ماننده شو مر پری را.ناصرخسرو.
- پری چهره؛ که رخساری چون پری دارد به زیبائی. پری روی. مجازاً خوب روی :
چو رستم بدانسان پریچهره دید
ز هر دانشی نزد او بهره دید.فردوسی.
پریچهره گریان ازو بازگشت
ابا انده و درد انباز گشت.فردوسی.
بیامد پری چهرهء میگسار
یکی جام می بر کف شهریار
جهاندار بستد ز کودک نبید
بلور از می سرخ بد ناپدید.فردوسی.
نگاری پری چهره کز چرخ ماه
نیارد در او تیز کردن نگاه.
اسدی (گرشاسبنامه).
پری چهره ای دید کز دلبری
پرستنده شد پیکرش را پری.نظامی.
پری چهره ترکی که خاقان چین
به شه داد تا داردش نازنین.نظامی.
پری چهرگان را به صد گونه زیب
صف اندر صف آراسته دلفریب.نظامی.
نواگر شدند آن پری چهرگان.نظامی.
طبیبی پریچهره در مرو بود
که در باغ دل قامتش سرو بود.
سعدی (بوستان).
پری چهره را همنشین کرد دوست
که عیب من او گفت و یار من اوست.
سعدی (بوستان).
وشاقی پریچهره در خیل داشت
که طبعش بدو اندکی میل داشت.
سعدی (بوستان).
هزار قطعهء موزون بهیچ درنگرفت
چو زر ندید پریچهره در ترازویم.
سعدی (خواتیم).
- ترک چهره؛ دارای رخساری چون ترکان.
- || مجازاً زیبارو. که چهرهء زیبا دارد. خوب روی : و در بعضی جزایرش صورتهای سفیدپوست و ترک چهره و صاحب حسن اند و امردان ایشان چون زنان روپوش باشند. (نزهه القلوب چ لیدن ص233).
- چهرهء آتش نما؛ برافروختگی و سرخی روی را گویند به هنگام مستی و غضب.
- چهرهء ارغوان؛ رخسار که همانند ارغوان باشد. ارغوانی چهره. چهرهء گلگون. چهرهء گل فام و گلرنگ :
دوان خون بر آن چهرهء ارغوان
شد آن نامور شهریار جوان.فردوسی.
- چهره از غم خراشیدن؛ خراشیدن رخسار بسبب روی نمودن غم و اندوه. آزردن رخسار بسبب بروز غم :
گر خواجه ز بهر ما بدی گفت
ما چهره ز غم نمی خراشیم.کمال اسماعیل.
- چهره از کسی پوشیدن؛ روی پنهان کردن :
از ایران کس آمد که پیروزشاه
بفرمود تا پردهء بارگاه
نه بردارد از پیش سالار بار
بپوشید چهره ز ما شهریار.فردوسی.
- چهره از نقاب نمودن؛ نقاب از چهره به یک سو زدن. رخساره آشکار کردن. رخ از پرده نشان دادن. رخ نمودن :
جبههء زرین نمود چهرهء صبح از نقاب
عطسهء شب گشت صبح، خندهء صبح آفتاب.
خاقانی.
- چهرهء امروز؛ صورت امروز. رخسارهء امروز.
- || مجازاً صورت حال :
چهرهء امروز در آئینهء فردا خوش است.
صائب.
- چهرهء باز؛ چهرهء گشاده. روی خندان.
- چهرهء باز داشتن؛ گشاده رو بودن. خندان بودن. خرم بودن. شادان بودن. شکفته رو بودن. طلق الوجه.
- چهرهء چو تاج خسروان؛ کنایه از چهرهء زرد است.
- چهره چون گل بشکفتن؛ از چیزی یا کسی شادان روی شدن. به شور و نشاط آمدن :
چو برزو ز شاه این سخن ها شنید
چو گل زآن سخن چهره اش بشکفید.
فردوسی.
- چهرهء چیزی بچیزی آراستن؛ زیب و زیور دادن. تزیین کردن :
به دولت چهرهء نعمت بیارای
به نعمت خانهء همت بپا کن.منوچهری.
- چهرهء چیزی یا کسی را بوسه دادن؛ عرض اخلاص کردن. عرض محبت کردن. اظهار مودت و دوستی کردن :
تو بوسه داده چهرهء سنگ سیاه را
رضوان ز خاک پای تو بوسه ستان شده.
خاقانی.
- چهرهء حال؛ حقیقت و کیفیت حال. (ناظم الاطباء).
- چهرهء خوبی؛ صورت خوبی.
- || آنچه معرف و شناسانندهء خوبی است :
آراسته گشته ست ز تو چهرهء خوبی
چون چهرهء دوشیزه بیکرنگ(3) و به گلنار.
خسروی.
- چهره در چیزی دیدن؛ عکس رخسار در چیزی شفاف و صیقلی مشاهده کردن. صورت خود را در چیزی دیدن :
گرچه در نفت سیه چهره توان دید ولیک
آن نکوتر که در آئینهء بیضا بینند.خاقانی.
- چهره دژم ساختن؛ روی در هم کشیدن. چین و شکن به چهره آوردن. روی ترش کردن. خود را مقبوس و عبوس گرفتن :
نزد فسرده دلان قاعده کردن چو ابر
با دل آتشفشان چهره دژم ساختن.خاقانی.
- چهره را به گل اندودن؛ پوشاندن رخساره به گل. چهره با گل پوشاندن. گل به صورت مالیدن. بر چهره از گل لایهء محافظی در برابر ناسازگاریهای محیط خارج بوجود آوردن :
عاقل آنگه رود به خانهء نحل
که به گل چهره را بینداید.خاقانی.
- چهره شاداب کردن؛ روی خرم کردن. شادان و خنده روی شدن. شکفاندن رخسار :
چو چندی شد و چهره شاداب کرد
ورا نام تهمینه سهراب کرد.فردوسی.
- چهرهء شکسته؛ چهرهء پرچین و شکن. روی پرچین و چروک.
- چهرهء ضمیر؛ صورت باطن :
آفتاب رنگ چهرهء ضمیر او را ثنا کرد... (سندبادنامهء ظهیری ص12).
- چهرهء عمر؛ روی زندگی. صورت زندگانی :
دود وحشت گرفت چهرهء عمر
آب دیده بریز و پاک بشوی.خاقانی.
- چهرهء کسی یا چیزی از کسی یا چیزی -آراسته گشتن؛ مایهء آذین چهرهء کسی یا چیزی شدن. به جلوهء کسی یا چیزی فزودن. مایهء قوام و رونق چیزی یا کسی شدن.
- چهرهء کسی یا چیزی از نقاب بیرون آمدن؛از حجاب بیرون آمدن. آشکارا و ظاهر شدن روی او. جلوه کردن. به ظهور آمدن :
چهرهء آن شاهد زربفت پوش
از نقاب پرنیان آمد برون.خاقانی.
- چهرهء کسی یا چیزی را احمر کردن؛سرخی به صورت کسی یا چیزی دادن. گلگون کردن چهرهء کسی یا چیزی :
تا چهرهء عقیق کند احمر از شعاع
بر اوج گنبد فلک اخضر آفتاب.خاقانی.
- || مجازاً مایه زندگی و قوام چیزی شدن.
- چهرهء کسی یا چیزی را در چیزی پوشیدن؛روی آن کس یا آن چیز را از نظرها دور داشتن و پنهان کردن :
به سرهنگی حمایل کردن تیغ
بسا مه را که پوشد چهره در میغ.نظامی.
- چهرهء کسی یا چیزی را در کسی یا چیزی -دیدن؛ انعکاس صورت کسی یا چیزی را در کسی یا چیزی مشاهده کردن :
از این پرنیان زآن دلم شد دژم
که دیدم در او چهرهء شاه جم.فردوسی.
- چهرهء کسی یا چیزی را دژم کردن؛ مکدر ساختن. پوشانیدن از چیزی چنانکه از غم و غیره. تیره و تار کردن :
گر ز پی غز و غز قصد خراسان کنی
گرد سواران کند چهرهء گردون دژم.خاقانی.
- چهرهء گلناری؛ رخ گلگون: خَدِّ مُوَرَّد؛ رخ گل فشان.
- چهرهء نازک؛ روی لطیف :
میکند تأثیر دیگر در دل روشن سخن
چهرهء نازک به یک پیمانه رنگین میشود.
صائب.
- چهرهء نعمت؛ روی نواخت. رخسار نعمت و نواخت.
- خوب چهره؛ خوب روی. زیبا. نکوروی :
ز توران بیامد سرافراز گیو
گرفته بسی نامداران نیو
بسی خوب چهره بتان طراز
گرانمایه اسبان و هر گونه ساز.فردوسی.
و (ترکان) چنین خون ریز و خوب چهره. (از آنندراج). و ترک را پسران بودند چون توتل و چگل... (مجمل التواریخ ص100 س 13).
- خون بر چهره دوان شدن؛ جاری شدن خون بر رخسار بسبب بریدگی در سر یا صورت :
دوان خون بر آن چهرهء ارغوان
شد آن نامور شهریار جوان.فردوسی.
- خون در صورت دویدن؛ گلگون شدن چهره. سرخ شدن چهره. مویرگهای سطحی صورت از خون آکنده شدن بسبب مشاهدهء منظری خشم انگیز یا شرم انگیز.
- سرخ چهره؛ سرخ روی. آنکه رخسارهء سرخ و گلگون دارد :
سرخ چهره کافرانی مستحل ناباکدار
زین گروهی دوزخی ناپاک زاده سندره.
غواص.
- سکبای چهره؛ چین و آژنگ چهره که دلالت بر اخم و ترشروئی کند. ترشروئی. عبوسی :
هم شوربای چشم نه سکبای چهره ها
کاین شوربا به قیمت سکبا برآورم.خاقانی.
- گرد بر چهرهء ماه برآوردن؛ برانگیختن غبار از تاخت اسب چنانکه فلک را تیره و تار کند. هوا را پوشاندن به گرد از تاختن اسب در میدان جنگ :
برون آمد و رای ناورد کرد
برآورد بر چهرهء ماه گرد.فردوسی.
- گل چهره؛ گل روی. آنکه چهرهء چون گل دارد. آنکه رویش مانند گل است :
غلامان گل چهرهء دلربای
کمر بر کمر پیش تختش به پای.نظامی.
جوانمرد گلچهره چون سروبن
ز رومی به زنگی رساند این سخن.نظامی.
صد خار بلا از دل دیوانهء ما خاست
هر روز که بی ساقی گلچهره نشستیم.
بابافغانی.
در این بزم ساقی گلچهره ایست
که هر ساغری را از او بهره ایست.
امیدی تهرانی.
- نقاب از چهره برگرفتن؛ روی بازکردن. چهره گشادن. پرده از روی برگرفتن. کشف حجاب کردن :
تو نقاب از چهره برگیری بس است
خلق خود گردند جان افشان ز تو.عطار.
|| قیافه. دیدار. منظر. (ناظم الاطباء) :
به دل گفت گیو این بجز شاه نیست
چنین چهره جز درخور گاه نیست.فردوسی.
چو آن چهرهء خسروی دیدمی
از آن نامداران بپرسیدمی.فردوسی.
- به چهره کسی را ماندن؛ به قیافه همانند کسی بودن. شبیه کسی بودن :
بسی آفرین بر سیاوش بخواند
که خسرو به چهره جز او را نماند.فردوسی.
|| اصل. ذات. || چرخ: چهرهء دوک؛ چرخه و کلافهء نخ. (از ناظم الاطباء).(4)
(1) - در اوستا چیتهره cithra و در سنسکریت چیتره به معنی صورت نقاشی شده است. (فرهنگ نظام).
(2) - ظ: روینگ و؟ یا رودنگ و؟ (یادداشت مؤلف).
(3) - به روینگ و. یا: رودنگ و. (یادداشت مؤلف).
(4) - کلمهء چهره در این معنی در تداول مردم برخی از ولایات به فتح اول و اخفاء هاء است.