جمشید

[جَ] (اِخ) نام پادشاهی است معروف که او را عربان منوشلخ گویند. وی در اول جم نام داشت یعنی سلطان و پادشاه بزرگ و سبب جمشید گفتن آن شد که او سیر عالم میکرد، چون به آذربایجان رسید روزی بود که آفتاب بنقطهء اول حمل آمده بود، فرمود که تخت مرصعی را در جای بلندی گذاشتند و تاج مرصعی برسر نهاده بر آن تخت نشست، چون آفتاب طلوع کرد شعاع و پرتو آفتاب بر آن تاج و تخت افتاد، شعاعی در غایت روشنی پدید آمد و چون بزبان پهلوی شعاع را شید میگویند این لفظ را بر جم افزودند و جمشید گفتند یعنی پادشاه روشن و در آن روز جشنی عظیم کردند و آن روز را نوروز نام نهادند. (برهان)(1). جمشید بزعم زمره ای پسر صلبی طهمورث بود و فرقه ای او را برادر طهمورث گویند و طایفه ای برادرزاده گفته اند. در زمان جهانداری وی ممالک عالم بکمال معموری و آبادانی رسید. بزعم طایفه ای از مورخان جمشید اول کسی است که استنباط علم طب نمود و بوضع حمام اشارت کرد و نخستین کسی است که جاده ها و شوارع در کوه و صحرا پدید آورد و بروایت مشهور شراب انگور در زمان پادشاهی او ظهور یافت و جمعی ساختن تیر و کمان را از مخترعات او شمرده اند. جمشید بقول طبری هفتصد سال و بعقیدهء بعضی دیگر ششصدوهفده سال بخداپرستی معتقد و ثابت قدم بود، آنگاه دعوی الوهیت کرد، ضحاک تازی لشکر بر سرش آورد و جمشید از مقاومت درمانده فرار کرد. مدت سلطنت وی بقول اکثر مورخان هفتصد سال بوده و زمان حیاتش هزار سال. (حبیب السیر چ خیام ج 1 ص178).
بفر کیانی یکی تخت ساخت
چه مایه بدو گوهر اندرنشاخت
که چون خواستی دیو برداشتی
ز هامون بگردون برافراشتی
چو خورشید تابان میان هوا
نشسته بر او شاه فرمان روا
جهان انجمن شد بر تخت اوی
فرومانده از فرهء بخت اوی
بجمشید بر گوهر افشاندند
مر آن روز را روز نو خواندند
سر سال نو هرمز فرودین
برآسوده از رنج تن، دل ز کین.
فردوسی (شاهنامه ج1 ص35).
رجوع به جم و جمشاسپ شود.
(1) - از جم (اوستایی Yima، سانسکریت (ودا) Yama، پهلوی Yam (بارتولمه 1300) (نیبرگ 248) + شید (اوستا xshaeta، پهلوی shetبمعنی درخشان و روشن) جمعاً یعنی جم درخشان. جم در گاتها بدون صفت شئته آمده «یسنای 32:8» و بعدها این صفت بدان ضمیمه شده «آبان یشت :25، فروردین یشت :130». (رجوع شود به روزشماری ص30). در ودا یمه (جم) پسر خورشید و نخستین بشری است که مرگ بر او چیره شده، بر دوزخ حکومت میکند. در داستانهای ملی ما نیز آمده که مدت سیصد سال در زمان جم بیماری و مرگ نبود تا او گمراه شد و جهان برآشفت و بیماری و مرگ بازگشت. (شاهنامهء فردوسی). بقول اوستا (وندیداد فصل 2) او نخستین کسی است که اهورامزدا دین خود را بدو سپرد. در روایات داستانی ایران جم یکی از بزرگترین پادشاهان سلسلهء پیشدادی است و در ادبیات پارسی «جام جهان نما» بدو منسوب است که جام جم نیز گویند. (حاشیهء برهان چ معین) (جام جهان نما تألیف معین در مجلهء دانش ج 1:6 ص 301 و 302).