جزیره العرب

[جَ رَ تُلْ عَ رَ] (اِخ)جایگاههای عربها. آنرا جزیره بدان جهت نام کردند که خلیج فارس و دریای سودان از دو سوی آنرا احاطه کرده اند و دجله و فرات بجانب شمال آن قرار دارد و آن سرزمین اعراب و منشأ آنهاست. (از تاج العروس). یاقوت حموی آرد: دربارهء حدود این جزیره اختلاف است و بهترین اقوال گفتهء ابوالمنذر هشام بن محمد بن السائب بنقل از ابن عباس است. وی گوید: عرب جزیرهء خود را به پنج ناحیه تقسیم کرده اند. هم او گوید: بلاد عرب را بدان جهت جزیره نام کردند که رودخانه ها و دریاها از هر سوی آنرا احاطه کرده اند و بصورت جزیره ای درآمده که در دریا قرار دارد، بدین ترتیب که فرات از جانب روم در ناحیهء قنسرین سر برآورده، سپس به اطراف جزیره و سواد عراق سرازیر شده و در نواحی بصره به دریا میریزد و از آنجا به آبادان امتداد می یابد و سپس بجانب مغرب متمایل و بسوی شیخ نشین های عربی کشیده میشود و بهمین طریق اطراف شبه جزیرهء عربستان به آبهایی احاطه میشود. هم او گوید: سرزمین بلاد عربی که در آن اقامت گزیده و به توالد پرداختند به پنج قسمت تقسیم شده که عبارتند از: تهامه، حجاز، نجد، عروض و یمن که ذکر آنها بدین صورت در اخبار و اشعار عرب بکرات آمده است و اصمعی گوید: جزیره العرب به چهار قسمت تقسیم شود: یمن، نجد، حجاز و غور که تهامه باشد. پس حجاز و توابع آن و تهامه و یمن و سبا و احقاف و یمامه و الشجر و هجر و عمان و طائف و نجران و حجر و دیار ثمود و بئر معطله و قصر مشید و ارم ذات العماد و اصحاب اخدود و دیار کنده و جبال طی و آنچه میان این نقاط است، جزیره العرب باشد. (از معجم البلدان). و قاضی صاعد اندلسی آرد: بلاد عرب معروفند به جزیره العرب و بدین اسم نامیده شده اند، زیرا که دریا از سه طرف به آنها محیط است: از طرف مغرب خلیج جده و جار و ایله و قلزم که از دریای بزرگ زنگبار خارج شده و از طرف جنوب بحر عدن که همان دریای بزرگ (اقیانوس کبیر) و از مشرق خلیج عمان و بحرین و بصره و خاک ایران بر آن احاطه دارد، اما شمال جزیره العرب به بلاد شام و قسمت جنوبی بلاد آن مابین حجر (بلاد ثمود تا دومه الجندل) و بلاد متصل به آن از شهرهای مشرف بر سماوه منتهی میگردد. جزیره العرب بر چهار مملکت بزرگ تقسیم شده که عبارتند از: حجاز و نجد و تهامه و یمن و مسافت جزیره العرب طو میان عدن و اطراف شام قریب چهل منزل و مسافت آن عرضاً مابین ساحل بحر ایله و جار و جده و میان عذیب و بلاد متصل به مزرع عراق بیست وپنج منزل است. (از طبقات الامم اندلسی ص 201 ضمیمهء گاهنامه). مؤلف تاریخ اسلام آرد: شبه جزیرهء بزرگی است به مساحت تقریباً سه ملیون کیلومتر مربع واقع در منتهی الیه جنوب غربی آسیا. از غرب محدود است به خلیج عقبه و دریای سرخ (دریای قلزم) و از شرق به خلیج عمان و خلیج فارس و خاک عراق و از جنوب به خلیج عدن و دریای عمان. در شمال عربستان بیابان پهناور یکنواختی است که از یک طرف به درهء فرات و از طرف دیگر به سوریه و فلسطین اتصال می یابد و مرز طبیعیی از قبیل رود و کوه در آن نیست و بدین جهت جغرافی نویسان از قدیم و جدید در باب حد شمالی اختلاف داشته اند، بعضی آنرا خطی ممتد از ساحل مدیترانه تا لب رود فرات فرض کرده اند و برخی کمتر یا بیشتر و در تحولات سیاسی که پس از جنگ بین المللی اول رخ داد عربستان از طرف شمال به اردن و عراق محدود شده و اتصال آن به مدیترانه و فرات بریده شده است. (از تاریخ اسلام فیاض ص 2). و رجوع به قاموس الاعلام ترکی و نخبه الدهر دمشقی و الحلل السندسیه و فهرست آن شود.