جبرئیل

[جَ رَ] (اِخ) نام فرشتهء وحی. (از منتهی الارب). نام فرشته مقرب. (مهذب الاسماء). فرشته ای است که پیک حضرت است. (ترجمان علامه جرجانی). پیر چهل ساله. جوهر اول. هیولائی اول. سبز کبوتر. طوطی سدره نشین. طاوس عرش. عاشرنه تخته عاج. روح القدس. روح الامین. روح مکرم. عقل اول. ناموس اکبر. (از اخلاق جلالی). روح الاعظم. ساقی روحانیان (کنایه از آدم و شیطان نیز باشد از برهان). کلیم. (از مجموعهء مترادفات ص 106). روح. (ترجمان القرآن). نام فرشتهء مقرب. امین وحی. فرشتهء وحی. (یادداشت مؤلف از السامی). جوالیقی چنین آرد، ابن انباری گفت: در «کلمهء» جبرئیل هفت لغت وجود دارد: جِبریل و جَبریل و جَبرَئِلّ و جَبرائیل و جَبراییل و جَبرَییل و جِبرَئِل و جَبرین و جِبرین. (از المعرب جوالیقی صص 113 - 114). در حاشیهء صفحهء 113 چنین آمده است: صاحب قاموس صور فوق را از این کلمه آورده و صورتهای دیگری هم اضافه کرده است: ابوحیان گوید: عرب همچنان که عادت اوست در این اسم مانند اسماء دیگر عجمی تغییراتی داد تا بپانزده صورت درآمد. جبریل بر وزن قندیل گفتند و آن تلفظ مردم حجاز است و آن قرائت ابن عامر و ابوعمرو و نافع و حفص... است و همین صورت بفتح جیم قرائت حسن و ابن کثیر و ابن محیصن است. فراء این صورت اَخیر را نمیپذیرد و گوید در کلام عرب وزن فَعلیل وجود ندارد. لیکن گفتهء فراء براساسی نیست: زیرا عرب کلمات دخیل را بدو صورت بزبان خود داخل کرده است: یکی آنکه به اوزان عرب درمی آید مانند. لجام، و دیگر آنکه با وزن همان لغت بعربی درمی آید و ابریسم و جبریل بفتح جیم از قسم اخیر است. و جبرئیل بر وزن عَنتَریس که تلفظ بنی تمیم و قیس و کثیر و بسیاری از مردم نجد است. فراء آنرا نقل کرده و زجاج آنرا برگزیده است و گوید: آن بهترین صورت است و آن قرائت اعمش و حمزه و کسائی و حمادبن زید از طریق ابوبکر از عاصم است. سپس صورتها و قرائتهای دیگر نیز ذکر کرده است. (حاشیهء المعرب جوالیقی صص113 - 114) :
نضرنا فماتلقی لنا من کتیبه
یدالدهر الاجبرئیل امامها.
ابوالعباس (از المعرب جوالیقی ص114).
در جای دیگر همین کتاب چنین آمده: جبر بمعنی عبد و ایل بمعنی خدا است و رویهمرفته بمعنی بندهء خدا است. (از المعرب جوالیقی ص327).
برو [کیخسرو] خواندند آفرین بخردان
که ای شهریار و سر موبدان
بتن ژنده پیلی بجان جبرئیل
بکف ابر بهمن بدل رود نیل.فردوسی.
پس لشکرش هفت صد زنده پیل
خدای جهان یاور و جبرئیل.فردوسی.
جبرئیل آمد روح همه تقدیسی
کردم آبستن، چون مریم، بر عیسی.
منوچهری (دیوان چ دبیرسیاقی ص201).
گمراه شدی چو بر تو بگذشت
در جامهء جبرئیل شیطان.ناصرخسرو.
قران را بپیغمبرت ناورید
مگر جبرئیل آن مبارک سفیر.ناصرخسرو.
بپس اسب جبرئیل برو
تا نگیردت دیو زیر رکاب.ناصرخسرو.
تا یتیمی چو مصطفی میساز
چه کنی جبرئیل اتابک تست.خاقانی.
جبریل بر موافقت آن دهان پاک
میگوید از دهان ملایک صلای خاک.
خاقانی.
چو روی پرستیدنت بر خداست
اگر جبرئیلت ببیند رواست.
سعدی (بوستان).
وقتی چنین بود که با جبرئیل و میکائیل نپرداختی. (گلستان).
امام رسل پیشوای سبیل
امین خدا مهبط جبرئیل.سعدی (بوستان).
مانند خلیل رفته در نار
بی زحمت جبرئیل در کار.اوحدی کرمانی.
- بانگ پر جبرئیل؛ در تداول امروز کنایه از صدای پول است.
- || در بیت زیر بمعنی نوید رحمت و رهائیست:
بزد طبل و بانگی ز طبل رحیل
برآمد چو بانگ پر جبرئیل.نظامی.
- پر جبرئیل؛ در تداول امروز فارسی زبانان مجازاً بمعنی پول و اسکناس بکار رود: صدای پر جبرئیل می آید.