جانورشناسی

[نَ / نِ / نْ وَ شِ](حامص مرکب، اِ مرکب) علمی که ببحث دربارهء صفات و ساختمان بدن جانوران می پردازد و علاوه بر آن ممکن است از جهات مختلف دیگر دربارهء جانوران نیز تحقیق کند و بدانجهات بنامهای اختصاصی دیگری نامیده میشوند: مثلا اگر از اعضاء بدن موجود صحبت شود «فیزیولژی» و اگر ساختمان اعضاء بدن را بحث کند «تشریح» و اگر نمو فردی هر موجود را جداگانه مورد بحث قرار دهد «رویان شناسی» و اگر ساختمان تشریحی بدن حیوانات مختلف را با هم مقایسه کند «جانورشناسی مقایسه ای» و اگر از اخلاق و طریقهء زندگانی آنها در شرائط گوناگون بحث کند «اتولوژی» و اگر وضع انتشار جانوران را ذکر نماید «کورولوژی» و اگر حیوانات را نزدیک بهم بصورت گروههای کوچک و بزرگ دسته بندی کند «سیستماتیک» نامند و جانورشناسی بطور عموم شامل تمام رشته های مذکور در بالا است.
در جانورشناسی از جهات مختلف رده بندیهای متعددی دربارهء جانوران بعمل آمده که خلاصهء آن بشرح زیر است: ارسطو اول کسی است که برده بندی جانوران اقدام کرده است. و جانوران را از محل زندگی و مواد تغذیهء آنها و نظائر آن رده بندی کرده و در کتاب خود موسوم به تاریخ جانوران(1) چندین موجود جانور را که شرح میدهد به خون دار و لنف دار، بچه زا و تخم گذار، روزبین و شب بین، اهلی و وحشی، و امثال اینها تقسیم میکند. این نوع رده بندی را مصنوعی نامند ولی ممکن است جانوران را بر طبق شباهت ساختمانی و روابط خویشاوندی رده بندی کرد و چنین رده بندی را طبیعی نامند. در این رده بندی جای حیواناتی که سابقاً وجود داشته و فع از بین رفته اند، نیز معلوم میشود. از بررسی تاریخ علوم طبیعی چنین فهمیده میشود که روش رده بندی تا اواخر سدهء شانزدهم میلادی همان روش قدیمی ارسطو بوده است و از آن تاریخ ببعد که دانشمندان بنامی در علوم طبیعی تحقیق کرده اند روشهای تازه ای در رده بندی جانوران پیدا شده است. لینه(2) اول کسی است که جانور و گیاه را از روی پایه و اصول صحیحی رده بندی کرده است. کوویه(3) جانوران را بچهار شاخهء بزرگ: شعاعیان(4) و بندبندیان(5) و نرم تنان(6) و مهره داران(7) تقسیم کرد. شوان(8) در سدهء نوزدهم، ساختمان سلولی جانوران را نیز در رده بندی آنها درنظر گرفته و آنها را به دو دستهء بزرگ: تک یاخته (یک سلولی) و پریاخته (چندسلولی) تقسیم کرد و این رویه امروز هم متداول است. امروز در داخل این دو دستهء بزرگ نزدیک به 20 شاخه تشخیص داده میشود و در داخل این شاخه ها عدهء زیادی رده و در داخل رده ها چندین صد راسته و در داخل راسته ها متجاوز از 600 تا 700 هزار گونه تشخیص میدهند. بدین ترتیب اصول رده بندی کم کم در تحت قوانین صحیحی درآمده است. امروز در رده بندی جانوران از علومی مانند: کالبدشناسی، بافت شناسی، جنین شناسی، بیوشیمی و پالئونتولژی استفاده میشود. در سال 1940 م. گروهی از دانشمندان ملل مختلف انگلیسی، امریکائی، روسی، آلمانی، غیره کتابی بنام نیوسیستماتیکس(9) منتشر کردند و در این کتاب در اصل متداول رده بندی تجدیدنظر کرده و توصیه میکنند که برای رده بندی موجودات زنده از رشته های جدید بیولژی مانند: یاخته شناسی، اکولوژی، ژنتیک و بیومتری، نیز استفاده شود تا رده بندی با آنچه در طبیعت موجود است نزدیک شود. در سالهای اخیر شادفو(10) دانشمند فرانسوی اظهار داشت که رده بندی متداول منطقی نیست و تقسیم دنیای زنده بجانور و گیاه خیلی سطحی است. (از کتاب جانورشناسی سیستماتیک تألیف دکتر اسماعیل آزرم ج 1 صص13 - 15). رده بندی ساده و عمومی که در بیشتر کتب به آن برخورد میشود به این طریق است که اول از جانوران پست شروع کرده و بتدریج بموجودات کاملتری ختم میشود در این رده بندی که کام با تحقیقات و نظریه های علمی اخیر هم مطابقت ندارد، ابتدا جانوران را بدو سلسلهء پروتوزوئرها و متازوئرها تقسیم میکنند. پروتوزوئرها بدنشان فقط از یک سلول درست شده و بشاخه های زیر تقسیم میشوند:
1 - فلاژله ها 2 - ریزوپودها 3 - فرامینیفرها 4 - انفوزووارهای مژکدار 5 - رادیولرها 6 - اسپوروزوئرها 7 - کنیدوسپوریدیها.
ولی متازوئرها برعکس از عدهء بسیار زیادی سلول تشکیل میشوند و به هشت شاخهء زیر تقسیم میشوند:
1 - سلانتره ها (کیسه تنان) 2 - اسفنجها 3 - خارپوستان 4 - کرمها 5 - نرم تنان 6 - بندپایان 7 - مهره داران اولیه 8 - مهره داران حقیقی (از کتاب جانورشناسی عمومی مصطفی فاطمی ج 1 صص 74 - 75).
(1) - Historia Animalium.
(2) - Linne.
(3) - Cuvier.
(4) - Radiata.
(5) - Articulata.
(6) - Molusca.
(7) - Vertebrata.
(8) - Schwan.
(9) - The new systematics.
(10) - Chadefaud.