جامعه شناسی

[مِ عَ / عِ شِ] (حامص مرکب)(1) شناخت جامعه. معرفت الجوامع. آشنایی به احوال جامعه. و رجوع به جامعه شود. || در اصطلاح جامعه شناسان، علمی که اوصاف کلی و عمومی جوامع حیوانی مخصوصاً جوامع انسانی را مطالعه میکند. (فلسفهء علمی شاله ترجمهء دکتر مهدوی). علم به پدیده های اجتماعات. اگوست کنت مؤسس فلسفهء تحققی، پدر جامعه شناسی است. وی معتقد به درک و فهم حوادث اجتماعی بطریق تحقیق علمی و تحققی میباشد.
تاریخ تحول جامعه شناسی، تفکر دربارهء امور اجتماعی و کوشش برای درک تحولاتی که در داخل جامعه انجام میگیرد و کنجکاوی برای یافتن قوانین تبدل جامعه در تاریخ سابقهء ممتدی دارد. کتاب جمهوریت(2) تألیف افلاطون و کتاب سیاست(3) تألیف ارسطو و «مقدمهء» ابن خلدون را میتوان جزء مدارک قدیمهء جامعه شناسی نام برد. بطور کلی در جامعه شناسی از لحاظ درک قوانین عمومی اجتماع و از نظر تغییر آثار و وقایع اجتماعی مانند همهء علوم و معارف دیگر بشری، تحولاتی روی داده است. و این تحولات از مبدأ استنباط تخیلی آغاز و تا امروز به منتهای استنباط علمی و عینی ختم گردیده است. تحت تأثیر تعلیمات مذهبی و معتقدات کتب مقدس نظریهء رائج، نظریهء جامدی بود که میتوان آن را نظریهء تقدیر و مشیت یا نظریهء اپولوژتیک(4) نامید که بر طبق آن نظامات اجتماعی و تحولات آن مربوط به مشیت الهی است و همچنانکه سرنوشت افراد بشری در لوح محفوظ ثبت است تقدیر اجتماعات انسانی نیز از پیش در عالم ذر معین شده و خداوند بحکمت بالغهء خویش ترقی و تنزل اجتماعی را موجب میشود و به کسی نرسد که در دستگاه تقدیر خدائی چون و چرائی روا دارد و از سر «تبعیض» و موجبات عروج و نزول ملل و نحل چیزی بپرسد. هرودت(5)مورخ مشهور یونانی در ذکر حوادث تاریخ همه جا آنها را نتیجهء رشک و کین خدایان می پنداشت. از مدارک مذهبی میتوان الواح دهگانه(6) موسی را نام برد، که مقررات ازلی نظام اجتماع را برحسب مشیت معین میکند. بطور کلی قوانین زمان باستان بصورت قواعد و ضوابط فنا ناپذیر و دائم الاعتبار تلقی میشد و با وجود عدم تطابق آن با شرائط تازهء محیط، با هزاران قساوت میکوشیدند تا همچنان آن نصوص فرتوت و عتیق را مجری دارند. بتدریج مفهوم جامد فوق جای خود را به مفهوم دیگری داد که علمی تر و عینی تر است. مثلا ابن خلدون در مقدمهء خود نظریات درخشانی راجع به تحول اجتماع بیان کرده و معتقد است که اجتماعات انسانی از حالت وحشی گری و بیابانگردی به شهرنشینی و حضارت رسیده اند و برای درک وقایع تاریخ باید کلیهء احوال معنوی ملل را در نظر گرفت. در طلیعهء پیدایش جامعهء سرمایه داری و هنگامی که کشفیات و اختراعات و آثار نوین دانشمندان، تفکر جامد قرون وسطی را متزلزل ساخت، پایه و اساس اسلوب کهن آپولوژتیک(7) بیش از پیش لرزان شد و فلاسفهء بزرگی مانند هابس و اسپینوزا(8) و لاک(9) کتبی در زمینهء جامعه شناسی تألیف کردند. دو تألیف معروف هابس در این مبحث عبارت است از دربارهء تمدن(10) و لویاتان یا دربارهء ماده(11) و کتاب معروف اسپینوزا در این زمینه رسالهء سیاسی(12) و کتاب لاک «تتبعی دربارهء حکومتهای مدنی» نام دارد. در قرن شانزدهم دو تن از دانشمندان، نخستین بحث منظم را دربارهء ایجاد یک جامعه سوسیالیستی به میان آوردند. این دو دانشمند تألیفاتی دارند که طرحی برای ایجاد یک جامعه بر وفق عالیترین آرزوی بشر میدهند. در قرن هفدهم توجه زیادی به امور حقوقی شد و بحث راجع بحقوق فطری بشری بمیان آمد. از متفکرینی که میتوان از آنان نام برد یکی حقوقدان معروف هلندی هوگو گروسیوس(13) است. بحث دربارهء حقوق فطری و نوع حکومت ها و چگونگی روش سیاسی دولتها موازی با رشد طبقهء بورژوا و مبارزهء آن طبقه با دستگاه فئودالها است و در اظهار نظر این متفکرین غالباً نظریه بورژوا منعکس شده و از آن دفاع میشود. در قرن هجدهم این بحث توسعهء بسیاری پیدا میکند و دانشمندانی مانند روسو(14) و دلباک(15) تحت تاثیر گذشتگان از قبیل هابس دربارهء ادارهء اجتماع تألیفاتی کردند. کتاب دلباک موسوم به دستگاه اجتماعی(16) و کتاب قرارداد اجتماعی(17) روسو شهرت بسزا دارند و تمام این فلاسفه در مباحث جامعه شناسی یک روش تئولوژیک(18) دارند، بدینمعنی که غایت و هدفی در نظر داشتند و گمان میکردند تمام تحولات اجتماعی تابع غایتی است که مورد علاقهء آنها است و شیوهء آنان در این مباحث استنتاج مقررات و دستورات از اصول کلی بود. و بالاخره در این قرن در اثر توسعهء صنایع و تکامل افکار فلسفی بتدریج جامعه شناسی صورت علمی تر و دقیق تری بخود گرفت. و از همان اوان انقلاب کبیر فرانسه در زمانی که منتسکیو کتاب روح القوانین خود را مینوشت به وجود قوانین در جامعه توجه کافی میشد. منتسکیو مینویسد «قوانین عبارت است از روابط جبری که از طبیعت اشیاء ناشی میشود» و حتی بمفهوم نسبیت در قوانین اجتماع توجه داشته و گوید: «قوانین بایستی نسبی باشد و با طبیعت کشور و آب و هوا و وضع جغرافیائی و طریقهء زندگی مردم و عقاید مذهبی، تجارت، آداب، ثروت عمومی و تمایلات روحی اهالی ارتباط داشته باشد و قوانین را باید از این نقطه نظر مورد توجه قرار داد». ولتر در کتاب «تتبعی دربارهء آداب و رسوم» مینویسد: «تاریخ دارای علل کاملاً انسانی است و تمام تظاهرات گوناگون فعالیت بشری مانند سیاست، مذهب، هنر، طرز تفکر و امثال آن، بهم پیوستگی دارد. ولتر و سایر دانشمندان این قرن تأثیر عوامل ماوراء طبیعت را در حیات اجتماعی انکار کرده و اصل بهم پیوستگی(19) پدیده های اجتماعی را تأیید کرده اند. در این قرن صاحب نظران دربارهء سازمان اجتماع نیز اظهارنظر کرده و از آنجمله بنالد(20) در کتاب خود بنام «تئوری دولت»(21) که بسال 1786م. منتشر کرده می نویسد: «سازمان اجتماعی سیاسی و مذهبی لزوما از طبیعت اشیائی که آن را ترکیب میکنند ناشی شده است. همچنانکه وزن ناگزیر ناشی از طبیعت خود شی ء است. و بهمین جهت قانون گذار نباید قانون را وضع کند، بلکه باید آن را کشف سازد و اشاعه دهد. ملتی که از قانون گذار وضع قوانین را میطلبد بمثابهء بیماری است که از پزشک خویش بخواهد تا مزاج وی را عوض کند». و آمار در این قرن توسعه یافته و به جامعه شناسی کمک کرد. بطور کلی مختصات و ممیزات دورانی که شرح آن گذشت بدینقرار است: نخست اینکه غالب نظریات دانشمندان دارای جنبهء مذهبی شدید بود، زیرا هنوز کلیسا قدرت و نفوذ کامل داشت و مردم هم تعصبات دینی نشان میدادند و بعلت پائین بودن سطح دانش نوین، دانشمندان از تفکیک دین و دانش میترسیدند و برای اولین بار انقلاب کبیر فرانسه پایه های نفوذ مذهب را متزلزل کرد و تفکیک دین را از سیاست رسماً اعلام داشت و اندیشهء انسانی را از سلطهء کلیسا خارج ساخت. دوم اینکه تمام نظریات فوق دارای جنبهء غائی بوده و خصلت کاملا علمی و تحقیقی نداشت و میخواسته اند از تمام نظریات مزبور نتیجهء فلسفی یا اخلاقی را بدست آرند. سوم اینکه با وجود توجه تمام دانشمندان به تأثیر محیط و اثر متقابل پدیده های اجتماعی باز هم رکود و خمودی در نظریات آنان مشاهده میشود، بدین معنی که جامعه را دارای نظام ثابتی تحت قوانین لایتغیری تصور میکنند. چهارم اینکه کلیه نظریات یک جهت دارد، بدین معنی که اجتماع و پدیده های آن را در کلیهء خطوط سیر و تکامل و از همه جهات گوناگون آن در نظر نمیگیرند و به شیوهء منطق جامد نمودهای اجتماعی را جدا از یکدیگر تحت مداقه قرار میدهند. در قرن نوزدهم بر اثر بسط و توسعهء دانش مفهوم نسبیت در جامعه شناسی بخوبی راه یافت و بالاخره در اثر ترقی فوق العاده ای که در تمام رشته های علمی پدید آمده بود نظریات علمی و تحقیقی دربارهء جامعه شناسی از طرف دانشمندان بنام مانند اگوست کنت و نظائر او اظهار شد. ممیزات جامعه شناسی، امتیاز مباحث جامعه شناسی از روانشناسی بدین جهت است که پدیده های اجتماعی در داخلهء اجتماع حاصل میگردد و پدیده هائی که در روانشناسی مورد بحث واقع میشود در یک وجدان فردی روی میدهد و وجه امتیاز آنها از حوادث تاریخی و جغرافیائی کلیت و عمومیت حوادث اجتماعی است. مثلا تاریخ در اصل و ریشهء مسیحیت یا توسعهء صنایع در قرن نوزدهم یا جنگهای ناپلئون بخصوص مطالعه میکند در صورتی که جامعه شناسی از دیانت و مزد کارگر و جنگ بطور کلی بحث میکند. جامعه شناس بزرگ فرانسوی دورکیم(22)1858 - 1917 م. که یکی از متفکران قرن حاضر است و در کتابی راجع به قواعد و روش جامعه شناختی(23) نوشته و وجه امتیاز حوادث نفسانی و اخلاقی را از حوادث اجتماعی نشان داده است. او میگوید: حوادث اجتماعی طریقه های عمل و فکر و احساسی است که وصف بارز آنها این است که در خارج و وراء وجدان فردی موجود میباشد.
و «طبیعت اجتماعی این خاصیت را دارد که بر طبیعت فردی اضافه میشود». در عین اینکه بظاهر ما احکام اجتماعی را به رضا و رغبت انجام میدهیم در حقیقت طبیعت اجتماعی آن را به ما تحمیل کرده است. یعنی فکر اجتماعی دارای قدرتی است که عضو جامعه را مجبور بانجام عمل معین میکند ولی چون غالباً به رضا عمل را انجام میدهد این جبر و فشار را احساس نمیکند، اما همینکه کسی بخواهد از فرمان اوامر اجتماعی سرپیچی کند، این جبر و فشار را احساس میکند و بهمین جهت است که عضو هر جامعه اگر در یکی از موارد حقوقی و اخلاقی و غیره از حکم اجتماعی سرپیچی کند او را به وسائل مختلف وادار بجبران آن عمل میکند و چون این اجبار از خود فرد نیست سبب دیگری جز اجتماع نمیتواند داشته باشد. از آنچه گفتیم چنین نتیجه گرفته میشود که خارجی بودن و مستقل بودن و اجباری بودن از ممیزات احکام اجتماعی است. و در تعریف آن باید گفت که امور اجتماعی آن طریقهء عمل و فکری است که قبل از وجود فرد مقرر و پابرجای باشد و افراد آن را بطور کلی از طریق تربیت بیابند و کلمهء مؤسسات(24) مناسب ترین لغتی است که این وقایع را مشخص میکند با این تعریف جامعه شناسی از علومی که غالباً آن را جزء آن میشمارند ممتاز و مشخص گردید، یعنی هم از اخلاق اجتماعی که تکالیف انسان را نسبت بجامعه تعیین میکند و هم از سیاست که طبق نظریهء افلاطون و روسو، وصف مدینه فاضله و جامعهء «ایده آل» را میکند متمایز است زیرا اخلاق اجتماعی و سیاست به این معنی که گفته شد آنچه را که باید باشد و بهتر است تعیین میکنند و ایده آلی معرفی مینمایند در صورتی که جامعه شناسی مثل علوم تجربی دیگر آنچه هست را مطالعه میکند و واقعیات را مورد بررسی قرار داده قوانینی از آنها استنتاج میکند. مثلاً جامعه شناسی انواع مختلف ازدواج را که بین جوامع وحشی و متمدن متداول است مطالعه میکند و اینکه کدام بهتر است را به اخلاق میسپارد تا در آن باب حکم کند. موضوع جامعه شناسی، عبارت است از تحقیق در امور اجتماعی مانند عقاید و سنن و آداب و رسوم و نظائر آن و یافتن قوانین آنها.
تقسیمات جامعه شناسی، اگوست کنت این علم را بر دو بخش بزرگ تقسیم کرده یکی را استاتیک اجتماعی(25) و دیگری را دینامیک اجتماعی(26) خوانده. در فارسی میتوان از بخش نخست به «علم سازمان اجتماعی» و از بخش دوم به «علم فعالیت اجتماعی» تعبیر کرد. در بخش اول اموری که پایه و مبنای هر جامعه ای را تشکیل میدهند مانند آداب و اخلاق و عقاید و صنعت و فرهنگ و جز آن مورد مطالعه و تحقیق است بی آنکه به اصل و منشأ این کیفیات اجتماعی و چگونگی سیر تاریخی آنها توجهی باشد. از این مطالعه قانونهائی مانند «آزادی معاملات با ترقی اقتصادی بستگی دارد و این دو همیشه با هم ظهور میکنند» بدست می آید. در بخش دوم سیر امور اجتماعی و ارتباط آنها با یکدیگر در طول زمان مورد بحث و تحقیق است و از این تحقیق معلوم میشود که این کیفیات معلول چه عللی بوده و بر طبق کدام قانون سیر خود را در ادوار مختلف تعقیب کرده اند. هریک از این کیفیات و امور اجتماعی شعبهء خاصی را از جامعه شناسی ایجاد کرده اند. شعب جامعه شناسی بحسب آنچه دورکیم(27)تعیین کرده چنین است:
1- مرفولوژی اجتماعی(28) یا شناخت شکل جامعه که هیأت و شکل خارجی جامعه و اساس جغرافیائی و حجم و بسط و چگونگی تمرکز و پراکندگی جمعیت را مطالعه میکند و یک نوع جغرافیای انسانی است که با نظر کلی تر مسائل مربوط را مورد بررسی قرار میدهد. 2- فیزیولوژی اجتماعی یا وظائف الاعضاء اجتماعی که وظائف و اعمال جامعه و مظاهر مختلف حیات اجتماعی را تحقیق میکند و شامل رشته های زیر است: الف - جامعه شناسی دینی که دربارهء معتقدات و عبادت و مؤسسات دینی تحقیق میکند. ب - جامعه شناسی اخلاقی که از افکار اخلاقی و عادات و آداب اجتماعی بحث میکند. ج - جامعه شناسی حقوقی که موضوع آن قوانین است. د - جامعه شناسی اقتصادی که از فرا آوردن ثروت و مبادله و توزیع آن گفتگو میکند. ه - زبان شناسی که زبان را از آن جهت که زائیدهء زندگانی اجتماعی است مورد مطالعه قرار میدهد. و - زیباشناسی که موضوع آن آثار هنری است از آن جهت که مولود محیط میباشند. علاوه بر اینها ممکن است امور اجتماعی دیگری از قبیل ارتش و سیاست نیز رشته های جداگانه ای تشکیل دهند. 3- جامعه شناسی عمومی، در این قسمت نتائجی را که علوم اجتماعی خصوصی بوسیلهء تحلیل فراهم آورده است تألیف و ترکیب کرده قوانین کلی راجع به جوامع را معلوم میسازد.
روش جامعه شناسی، از زمانی که اگوست کنت جامعه شناسی را مدون کرده و نام خاصی بر آن نهاد دربارهء بهترین طریقهء مطالعهء امور اجتماعی بین دانشمندان اختلاف شده و نتیجهً بدو دستهء کام مخالف تقسیم شده اند طبق نظریهء دستهء اول که گابریل تارد(29) و پل لاکمب(30) نمایندهء نامی آنان هستند. جامعه شناسی تابع روان شناسی است و باید به کمک تاریخ وارسی و تحقیق شود. و طبق نظریهء دوم که دورکیم و اگوست کنت نمایندگان آن میباشند جامعه شناسی بکلی علمی مستقل و مجزی از روانشناسی است و روش آن بر پایهء مشاهدهء امور و آزمایش گذاشته شده است و اگر امور اجتماعی گذشته مورد تحقیق باشد، تاریخ وسیلهء کار خواهد بود و در صورتی که منظور امور اجتماعی زمان حال باشد از علم آمار(31) که همهء امور را به ترتیبی معین دنبال هم می آورد و نتیجه را با جدولها و منحنی هائی نمایش میدهد استفاده میشود. آزمایش در تمام شعب جامعه شناسی بکار میرود و ضرورتی که برای تغییر دادن برنامه های فرهنگی و قوانین قضائی و اصول اقتصادی و جز آن در جامعه احساس میشود نتیجهء آزمایشهائی است که خواه ناخواه از آنها بعمل آمده است.
(1) -Sociologie.
(2) - Republique.
(3) - Politique.
(4) - Apologetique.
(5) - Herodote.
(6) - Decalogue.
(7) - Apologetique.
(8) - Spinoza.
(9) - Lock.
(10) - De cive.
(11) - Leviathan.
(12) - Traite Politique.
(13) - Grotius.
(14) - Rousseau.
(15) - D' Holbach.
(16) - Systeme social.
(17) - Contract social.
(18) - Theologique.
(19) - Correlation.
(20) - Bonald.
(21) - Theorie de pouvoir.
(22) - Durkheim. (1917 - 1858).
(23) - Regles de methode sociologique.
(24) - Institutions.
(25) - Statique sociale.
(26) - Dynamique sociale.
(27) - Durkheim.
(28) - Morphologie sociale.
(29) - Gabriel Tarde.
(30) - Paul Lacombe.
(31) - Statistique.