جام

(اِخ) تربت جام... نام یکی از بخشهای هفت گانهء شهرستان مشهد که محدود است از طرف خاور به رودخانهء هریرود که مرز ایران و افغانستان راتشکیل میدهد و از باختر به بخش طیبات و فریمان، از شمال به بخش جنت آباد و فریمان و از جنوب به مرز ایران و افغانستان و دهستان یوسف آباد از بخش طیبات. تربت جام در یک دهلیز بین کوههای شاه نشین و گجرود و کوه بیزک واقع شده و هوای آن گرم و در نزدیکی پل جام و قلعه حمام، هوای آن سوزان و غیرقابل تحمل است. از طرفی به خواف باختر اتصال داشته و بادهای موسمی جریان یافته و تولید گردوغبار میکند و به همین جهت 95 درصد اهالی مبتلا به تراخم هستند. این بخش از رودخانه، چشمه سار و قنوات مشروب میشود آب مشروبی شهر از دو رشتهء قنات که از شمال باختری به طرف جنوب جریان دارد تأمین و در سالهای خشک سالی آب بقدری کم است که در 15 روز یک دفعه به شهر آب داده میشود. ارتفاعات این محل به این صورت است: بین بخش تربت جام و جنت آباد رشته ارتفاعاتی است که از شمال باختری به طرف جنوب خاوری امتداد یافته و قلهء آن که معروف به کوه شاه نشین است 2080 گز ارتفاع دارد. عرض این کوه 48 هزار گز و دارای دره های متعددی است که به هم اتصال داشته و قابل عبور میباشد. کوه بیزک که دنبالهء کوههای بینالود میباشد در باختر تربت جام واقع شده و جلگهء باختر را از جلگهء جام جدا میکند و قرائی که در دامنهء این کوه قرار گرفته اند دارای هوای سالم و آب شیرین و گوارا میباشند. رودخانهء جام رود که در شمال بند فریمان و بالاجام میان جام سرچشمه گرفته، پس از مشروب کردن جلگهء جام از شمال خاوری جام عبور کرده در نزدیکی پل جام رود (دوآب) به هریرود متصل میگردد. آب این رود در قسمت بالاجام فقط ماه اول سال جریان دارد لیکن در قسمت پائین جام همیشه آب در جریان است. هریرود که مرز ایران و افغانستان و شوروی را تشکیل میدهد از خاور این بخش جریان دارد. بخش تربت جام، از سه دهستان بنام بالاجام، میان جام، پائین جام که جمعاً دارای 154 آبادی بزرگ و کوچک است تشکیل می یابد. در حدود 62335 تن جمعیت دارد. طوایفی که در حدود این بخش سکنی دارند عبارتند از: طائفهء کودانی، کریم دادی، طاهری، قوری، مخته باز، باطوری، سنگچولی، ترکمن، بربری، مریدار، خلیلی، علی خوجه، قلعه گاهی، میش مست، محمد درویش، پریز، قرائی، سیستانی بلوچ زوری، کرد، یعقوب خانی، عرب، شیخی. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج9 ص84 - 85). مؤلف نزهه القلوب ذیل کلمهء جام آرد: جام از اقلیم چهارم است، طولش از جزایر خالدات صد «ه» (94 درجه و 5 دقیقه) و عرض از خط استوا «لدن» (34 درجه و 50 دقیقه)، شهری وسط است و قریب دویست پاره دیه از توابع آنجاست. باغستان بسیار و میوه بیشمار دارد و آب شهر و ولایت مجموع از قنوات است و از مزار اکابر تربت زنده پیل احمدجام آنجا است و خواجه علاءالدین محمد بر آنجا گنبدی عالی ساخته و دیگر مزارات متبرکه در آنجا بسیار است. (از نزهه القلوب ج3 ص154). و رجوع به مرآت البلدان ج4 صص85 - 86 شود. جام دارای قلاع متعدد و معروفی است و همچنین قصبات و قرای بسیاری دارد و برای اطلاع بدانها رجوع به مرآت البلدان ج4 ص86 ببعد شود. این ناحیه سرگذشت و تاریخ مفصلی دارد که در مرآت البلدان ذکر شده است. رجوع به مرآت البلدان ج4 ص89 ببعد شود. در عهد صفویه حاکم جام یکهزارو ششصد و هشتاد و دو تومان و چهارصد و شصت و شش دینار مداخل و پانصد نفر ملازم داشته است. (تذکره الملوک چ2 ص79). چنانکه ذکر شد فرهنگ جغرافیایی ایران «جام» را ذیل تربت جام آورده است و تربت جام همان جام است. رجوع به تربت جام شود.