آرام

(اِ) سَکن. سکون. آرامش. ثبات. مقابل جُنبش. تَوَقف. درنگ. || آهستگی. مقابل شتاب :
من اینجا دیر ماندم خوار گشتم
عزیز از ماندن دائم شود خوار
چو آب اندر شمر بسیار ماند
زهومت گیرد از آرام بسیار.دقیقی.
از آرام و جنبش نبد پیش چیز
همان هر دو چیز آفریده است نیز.فردوسی.
چو آرام یابی برستی ز رنج.فردوسی.
نگه کن بدین گنبد تیز گرد...
نه از جنبش آرام گیرد همی
نه چون ما تباهی پذیرد همی.فردوسی.
بمرو اندر از بانگ چنگ و رباب
کسی را نبد هیچ آرام و خواب.فردوسی.
نخستین که آتش ز جنبش دمید
ز گرمیش پس خشکی آمد پدید
و از آن پس ز آرام سردی نمود
ز سردی همان بازتری فزود.فردوسی.
همه گفتنیها بدو بازگفت
همه رازها برگشاد از نهفت
چنین تا از آن بیشه و مرغزار
یکایک همی گفت با شهریار
وز آن رفتن گور و آن راه تنگ
از آرام بهرام و چندان درنگ.فردوسی.
از او کم وزو بیش آرام و جنبش
از او بر زمین زرّ و بر چرخ زیور.
ناصرخسرو.
مکر تو صعب است که مردم ز تو
هست در آرام و تو خود در شتاب.
ناصرخسرو.
گفتم چه چیز جنبش مبدای هر دوان
گفتا که هست آرام، انجام هر صُوَر.
ناصرخسرو.
نهایت حرکتها آرام است و غایت سفرها مقام. (مقامات حمیدی). تا آئین زمین آرام است و تا طبیعت زمان و دور آسمان گردش... (راحه الصدور).
رازیست در این جنبش و آرام ولیکن
ترسم که تو خود نیک در این راز نبینی.
اوحدی.
|| آسایش. استراحت. راحت. هال. آسودگی. قرار. امان. صبر. شکیب :
گفتا مرا چه چاره که آرام هیچ نیست
گفتم که زود خیز و همی گرد چام چام.
منجیک.
خور و خواب و آرامتان از من است
همان پوشش و کامتان از من است.
فردوسی.
خور و خواب و آرام جوید [ حیوان ] همی
وز آن زندگی کام جوید همی.فردوسی.
شبی تیره هنگام آرام و خواب
کس آمد ز نزدیک افراسیاب.فردوسی.
فرستاده آمد دلی پرشتاب
نبود آن شبش جای آرام و خواب.فردوسی.
چنین تا بدرگاه افراسیاب
برفت و نکرد ایچ آرام و خواب.فردوسی.
بپاسخ چنین گفت دستان سام
که ای سیرگشته ز آرام و جام.فردوسی.
ز بس نالهء چنگ و نای و رباب
نبد بر زمین جای آرام و خواب.فردوسی.
وز آنسو چو آتش همی راند زال
نه خورد و نه خواب و نه آرام و هال.
فردوسی.
چو یک بهره بگذشت از تیره شب
چنان چون کسی کو بلرزد ز تب
خروشی برآمد ز افراسیاب
بلرزید بر جای آرام و خواب.فردوسی.
از او دور شد خورد و آرام و خواب
ز مهر وی و خشم افراسیاب.فردوسی.
برآشفت چون آتش افراسیاب
به پیچید از جای آرام و خواب.فردوسی.
تو خفته به آرام در خان خویش
چه دیدی بگو تا چه آمدْت پیش.فردوسی.
ز گاه منوچهر تا کیقباد
ز کاووس تا شاه فرخ نژاد
به پیش بزرگان کمر بسته ایم
به آرام یک روز ننشسته ایم.فردوسی.
ز دینار گفتند وز کار پوست
ز کاری که آرام روم اندر اوست.فردوسی.
چو شستی بشمشیر روی زمین
به آرام بنشین و رامش گزین.فردوسی.
جهان را ز کردار بد شرم نیست
کسی را به نزدیکش آزرم نیست
همیشه بهر نیک و بد دسترس
ولیکن نجوید خود آرام کس.فردوسی.
به بیژن بفرمود رستم که شو
تو با اشکش و با منیژه برو
که من امشب از کین افراسیاب
نه آرام گیرم نه خورد و نه خواب
یکی کار سازم کنون بر درش
که فردا بخندد بر او لشکرش.فردوسی.
بسوی سپنجاب رو همچو باد
ز آرام و شادی مکن هیچ یاد.فردوسی.
میاسای از کین افراسیاب
ز دل دور کن خورد و آرام و خواب.
فردوسی.
بدید اندر آن هنگ افراسیاب
در او ساخته جای آرام و خواب.فردوسی.
سه فرزند را خواهم آرام و ناز
از آن پس که بردیم رنج دراز.فردوسی.
همه سر پر از گرد و دیده پرآب
کسی را نبد خورد و آرام و خواب.
فردوسی.
برآمد از آرام و از خورد و خواب
همی بود با دیدگان پرآب.فردوسی.
بزن گیرد آرام مرد جوان
اگر تاجدار است اگر پهلوان.فردوسی.
چنین داد پاسخ که کردار اوی
به نزدیک ما رنج و پیکار اوی
که داند مگر کردگار سپهر
نمایندهء داد و آرام و مهر؟فردوسی.
بیهوده چه داری طمع در این جای
آرام، که این نیست جای آرام.ناصرخسرو.
زمین جای آرام هر آدمیست
همان خانهء کردگار(1) از زمیست.اسدی.
و ضعفاء ملت و دولت را در سایهء عدل و مایهء رأفت او آرام داده. (کلیله و دمنه). || طمأنینهء دل. اطمینان خاطر. سکون نفس. فراغ بال. اطمینان قلب. آسودگی دل :
وز آن پس به آرام بنشست شاه
چو برخاست بهرام جنگی ز راه.فردوسی.
همان نیز پرویز چون کشته شد
بر ایرانیان کار برگشته شد
دلاور شد از کار او خوشنواز
به آرام بنشست بر تخت ناز.فردوسی.
مر مرا داد رای تو آرام
مر مرا کرد جود تو بنوا.مسعودسعد.
چو دشمن بدشمن شود مشتغل
تو با دوست بنشین به آرام دل.سعدی.
|| صلح. آشتی :
دگر گفت کز کردگار سپهر
کز اویست پرخاش و آرام و مهر.فردوسی.
نخست آفرین کرد بر دادگر
خداوند آرام و رای و هنر.فردوسی.
|| سکوت. خاموشی :
خوشا نبید غارجی با دوستان یکدله
گیتی به آرام اندر و مجلس ببانگ و ولوله.
شاکر بخاری؟ عرتامی؟ (از فرهنگ اسدی، خطی، و چ پاول هورن).
بدو گفت [ به اسفندیار ] رستم که آرام گیر
چه گوئی سخنهای نادلپذیر؟فردوسی.
|| اَمن. ایمنی. امنیت. امان. مقابل آشوب :
نبد خسروان را چنان کدخدای
به پرهیز و رادی بدین و به رای
که آرام این پادشاهی بدوست
که او بر سر نامداران نکوست.فردوسی.
کنون راهبر باش بهرام را
پرآشوب کن روز آرام را.فردوسی.
چنین تیر تیز آمد از بام دژ
که از بخت شاه است آرام دژ.فردوسی.
جز آرام و خوبی نجستم، بدین
که باشد پس از مرگ من آفرین.فردوسی.
چون راست روَد دولت ایام نپاید
افتنده و خیزنده بود دولت ایّام
باید که بود مرد گهی شاد و گهی زار
نیکی ببدی درشده و کام به ناکام
زود از پی آرام پدید آید آشوب
زود از پی آشوب پدید آید آرام.قطران.
|| بستر. مرقد. خوابگاه :
نشستند [ ایرانیان ] با رامش و رود و می
یکی مست رود و یکی مست می
برفتند از آن پس به آرام خویش
گرفته ببر هر کسی کام خویش.فردوسی.
سحرگاهان بجستندی ز آرام
برامش دست بردندی سوی جام.
(ویس و رامین).
|| خلوت جای :
دوات و قلم خواست ناباک زن
به آرام بنشست با رای زن.فردوسی.
از این پس شب و روز گردنده دهر
نشست و ببخشید بر چار بهر...
دگر بهره شادی و رامشگران
نشستن به آرام با مهتران.فردوسی.
نشسته به آرام در پیشگاه
چو سرو بلند از برش گرد ماه.
فردوسی.
|| مقام. مقابل سفر :
بجرم خاک و فلک در نگاه باید کرد
که این کجاست ز آرام و آن کجا ز سفر.
انوری.
|| سکینه. وِقار. طُمأنینه :
ور این آرام کاندر حلم تست اندر ترا بستی
حدیث زلزله کردن بچشم خلق خوابستی.
فرخی.
|| قصر و کاخ پادشاهان ایران، مترادف سرای ترکان عثمانی. (از لاروس). مقر. مستقر. کرسی. عاصمه. دربار :
برفتند یکسر سوی بارگاه
بدان جای شادی و آرام شاه.فردوسی.
چنان دان که یزدان ترا داد تاج
نشستی به آرام بر تخت عاج.فردوسی.
بمردی نشیند به آرام تو
ز تاج و کمر بسترد نام تو.فردوسی.
نشیند به آرام بر تختگاه
همه بنده باشیم و او پادشاه.فردوسی.
سوم هفته در جایگاه مهی
نشست اندر آرام با فرهی.فردوسی.
سپهدار ترکان از آن روی چاچ
نشسته به آرام بر تخت عاج.فردوسی.
ترا با من اکنون چه کار است نیز
سپردم ترا تخت و آرام و چیز.فردوسی.
بیامد همانگه به آرام خویش
پراکنده گرد جهان نام خویش.فردوسی.
نشیند به آرام بر تخت شاه
نباید فرستاد هر سو سپاه.فردوسی.
سکندر ز گفتار او گشت شاد
به آرام شد تاج بر سر نهاد.فردوسی.
|| وطن. موطن. مولد. مسکن. محل سکون. خانه. جای. مأوی. مکان :
بدو گفت هوم این نه آرام تست
جهانی سراسر پر از نام تست.فردوسی.
دل موبد از درد پیغام اوی
غمی گشت و از جای و آرام اوی.فردوسی.
سه دیگر بپرسیدش از مام و باب
از آرام و از شهر و از خورد و خواب.
فردوسی.
چه باشد ز ایرانیان نام اوی
بگو تا کجا باشد آرام اوی؟فردوسی.
بتوران زمین زادی از مادرت
هم آنجا بد آرام و آبشخورت.فردوسی.
بس است این فخر مر شاه جهان را
که آرام است چون تو دلستان را.
(ویس و رامین).
نه هر آرام چون آرام پیشین
نه هر یاری است چون یار نخستین.
(ویس و رامین).
بیابانی که آرام بلا بود
ز ناخوشی چو کام اژدها بود.
(ویس و رامین).
-آرام ساختن جائی؛ بوطن کردن آنجای. مسکن گرفتن در آن : روس بسیار بگردید و جائی نیافت که او را خوش آمدی، سوی خزر نامه ای نبشت و از کشور او گوشه ای بخواست که آنجا آرام سازد. (مجمل التواریخ). و بربر و قبط هم از فرزندان وی بودند و بدین زمینها آرام ساختند که به نام ایشان بازخوانند. (مجمل التواریخ).
|| قرارگاه. سرای باقی. دارالقرار :
همی بگذرد بر تو ایام تو
سرائی جز این [ دنیا ] باشد آرام تو.فردوسی.
بدانش بود نیک فرجام تو
بمینو دهد چرخ آرام تو.فردوسی.
چنین گفت این است فرجام ما
ندانم کجا باشد آرام ما.فردوسی.
-به آرام؛ ساکن. ساکت. آسوده. مأمون. ایمن :
جهان بد به آرام زآن شادکام [ از جمشید ]
ز یزدان بدو نو بنو بد پیام.فردوسی.
|| زهدان. مشیمه :
چنین گفت با نامداران شهر
هر آنکس که او از خرد داشت بهر
که از گفت دانا ستاره شمر
نباید که هرگز کند کس گذر
چنین گفته بد کید هندی که بخت
نگردد ترا شاد و خرّم نه تخت
مگر تخمهء مهرک نوش زاد
بیامیزد آن تخمه با این نژاد
کنون سالیان اندرآمد به هشت
که جز به آرزو چرخ بر ما نگشت
چو رفت اورمزد اندر آرام خویش
ز گیتی ندیدم جز از نام خویش
زمین هفت کشور مرا گشت راست
دلم یافت از بخت چیزی که خواست.
فردوسی.
|| مجازاً، آشیان. وَکر. وکنه. لانه :
وز آنجا بیامد سوی مرز سغد
یکی نوجهان دید آرام جغد.فردوسی.
همی عقاب و گوزن از نهیب تیر و کمانْت
بکوه و بیشه در، آرام و مستقر دارد.
مسعودسعد.
|| کنام :
آن قصر که جمشید در او جام گرفت
آهو بچه کرد و شیر آرام گرفت.خیام.
|| گور. قبر. مَدفَن. دَخمه. || عشرت و صحبت با زنان :
چو سالت شد ای پیر بر شست ویک
می و جام و آرام شد بی نمک.فردوسی.
و رجوع به آرامیدن با... شود. || پروا. (فرهنگ اسدی). || بمعنی آرام بَن نیز آمده است. || (ص) دِنج. بی هیاهو. || آرمیده. آرمنده. اَرمنده. مستریح. صاحب آرامش. ساکن. ساکت. خاموش. بی اضطراب. مطمئن. مُتسلی. بی قَلَق. بی طوفان. که سرکش و توسن نباشد. ذلول.
- اسبی آرام؛ مقابل توسن.
- بچه ای آرام؛ مقابل شوخ.
- خاطری آرام؛ مقابل مضطرب.
- دریائی آرام؛ مقابل شوریده.
|| آهسته. نرم. || افتاده (آدمی). سربپائین. || (صوت) مَهْ! مَهْمَهْلا! آهسته! بی شتاب! || شوخی مکن! || (نف مرخم) در کلمهء مرکبهء دِل آرام و نظایر آن مخفف آراماننده است.
- امثال: هر کس که زن ندارد آرام تن ندارد.
یا شب گریه کن روز آرام بگیر یا روز گریه کن شب آرام بگیر.
(1) - مراد کعبه است.